Dolne Nadsanie

Przyjęta nazwa to Dolne Nadsanie. Wystepują też określenia: mikroregion dolnosański, subregion dolnosański. Nazwa społeczności (grupy etnograficznej) zamieszkującej region to Posaniacy.

Region obejmuje teren dawnej Puszczy Sandomierskiej i miejscowości położone nad rzeką San, w jej dolnym biegu. Dolina rzeki z żyźniejszymi ziemiami rędzinowymi przyciągała na przestrzeni wieków różne grupy osadnicze. Gminy i powiaty, które obejmuje region: powiat Stalowa Wola: gmina Stalowa Wola, gmina Pysznica, gmina Radomyśl nad Sanem, gmina Zaleszany; powiat Nisko: gmina Nisko, gmina Rudnik nad Sanem, gmina Ulanów; powiat Tarnobrzeg: gmina Gorzyce.

Dolne Nadsanie obejmuje obszar krzyżowania się elementów kulturowych z terenów Sandomierszczyzny, z sąsiedniej Lubelszczyzny oraz osadników z centralnej części puszczańskich terenów, w widłach Wisły i Sany – Lasowiaków. Dolne Nadsanie jest przez wielu badaczy uważane za subregion Lasowiaków.

Historycznie był to teren, gdzie znajdowały się królewszczyzny i duże majątki szlacheckie oraz kościelne. San pełnił ważną funkcję arterii komunikacyjnej, wzdłuż której prowadziły ważne szlaki handlowe. Nad rzeką lokowano miasteczka będące istotnymi ośrodkami wymiany towarowej, w których rozwijały się cechy rzemieślnicze oraz kształtowały zawody związane z transportem rzecznym. Powinności feudalne dotyczyły również udziału ludu w walkach i zrywach u boku właścicieli ziemskich, np. w odsieczy wiedeńskiej, których wspomnienie przetrwało w ludowej tradycji.

Gwara i folklor słowny

W regionie występują gwary przejściowe i mieszane. Powstawały wraz z postępującą  kolonizacją terenów dawnej Puszczy Sandomierskiej i zasiedlaniem jej przez różne grupy osadników. Zróżnicowanie gwarowe dotyczyło nawet sąsiednich miejscowości. Tygiel językowy zawiera elementy charakterystyczne nie tylko dla Małopolski i Mazowsza, ale także etnicznie obce. Na szczególną uwagę zasługuje na tym terenie gwara zawodowa flisaków, zachowana w Ulanowie.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Folklor słowno-muzyczny dotyczy tematyki flisackiej. Zachował się w opowieściach o przygodach flisaków i niezwykłych wydarzeniach, których doświadczali, a także w pieśniach i przyśpiewkach orylskich. Zachowały się przysłowia i powiedzonka flisackie.

Obyczaje i obrzędy

Flisacy skupieni wokół ulanowskiego ośrodka miejskiego posiadali bogaty zasób obyczajów, niepisanych praw, obrzędów i zwyczajów, wierzeń, podtrzymywanych przez kolejne pokolenia cechowych wodniaków. Każdy nowy uczestnik spływów tratwianych przechodził obrzęd otrzęsin, będący uroczystym przyjęciem do grupy zawodowych flisaków.

W regionie zachowały się zwyczaje zapustne w Radomyślu nad Sanem. Dawne miasteczko jest miejscem pielęgnowania żywotnej tradycji combra, odbywającego się w okresie karnawału według dawnych rytuałów. W zabawie karnawałowej, w sobotę  po tłustym czwartku, a przed środą popielcową, biorą udział tylko pary małżeńskie. Imprezą rządzą zamężne kobiety. Combrzenie organizowało stowarzyszenie kobiet, którego podstawowym celem  było przyjmowanie młodych mężatek do grona dojrzałych kobiet oraz pomoc wdowom i sierotom. Z zabawą karnawałową nierozłącznie związana jest parada przebierańców, która pochodzić ma od paradowania żon radomyskich cechmistrzów i kupców wraz ze swoimi mężami w eleganckich strojach, w drodze na karnawałową zabawę. Z czasem powstał odrębny zwyczaj, zwany zapustami, polegający na przejściu ulicami Radomyśla barwnego korowodu przebierańców – milczącego orszaku ślubnego, w ostatni dzień karnawału, zapustny wtorek. Obecnie na pamiątkę wspólnego pochodzenia obu zwyczajów przebierańcy odwiedzają bawiących się na combrowej zabawie. W zapustnych praktykach wybrzmiewa  potępienie stanu panieńskiego.

Radomyśl nad Sanem znany jest również ze zwyczaju wielkanocnych straży grobowych  zwanych tutaj turkami. Swoje istnienie, nazwę i ubiory wiążą z czasami odsieczy wiedeńskiej. Oprócz obowiązku strzeżenia Grobu Pańskiego, asysty podczas nabożeństw wielkotygodniowych, turki uczestniczą w barwnych widowiskach, na które składają się parady i marsze oraz składanie wizyt i życzeń. Podobny charakter ma straż grobowa z Woli Rzeczyckiej. Inną specyfikę prezentują straże grobowe wywodzące się z Gwardii Narodowej, powstałej w okresie Wiosny Ludów. Podczas zaborów kultywowały one treści patriotyczne i były okazją do pokazania munduru, barw narodowych, odwołania się do lokalnych wartości historycznych. W Majdanie Zbydniowskim, z kościołem parafialnym w Zaleszanach, straż grobowa do chwili obecnej zachowała wyraźne ślady wcześniejszego funkcjonowania jako Gwardia Narodowa. W okresie Wielkiego Tygodnia gwardziści z Gwardii Narodowej im. Tadeusza Kościuszki w Majdanie Zbydniowskim trzymają straż przy Grobie Chrystusa, biorą udział w procesjach i wraz z orkiestrą obchodzą domy składając życzenia.

Strój

Tradycyjny ubiory ludności nadsańskiej. zarówno męski jak i kobiecy, to mieszanina elementów charakterystycznych dla zachodniej Rzeszowszczyzny oraz zapożyczeń z dawnych strojów mieszczańskich. W męskim stroju pojawiały się czerwone rogate krakuski obszyte czarnym barankiem, białe wełniane magiery, czarne sukienne kapelusze. Sukmany nawiązywały do mieszczańskich czamar, z dekoracją w postaci obszyć wykonanych czarną tasiemką. Często występowały ciemne kamizelki i spencery. Spodnie szyto z kupnych, fabrycznych materiałów. Ubiór ten uzupełniano butami z cholewami. Noszono również lniane płótnianki, które charakteryzowały się posiadaniem kołnierza i wyłożonych mankietów rękawa w kolorze ciemnoniebieskim. U kobiet stroje były bardzo zróżnicowane. Do szycia ubiorów wykorzystywano zarówno tkaniny lniane, jak i materiały fabryczne. Koszule i zapaski wyróżniało zdobienie haftem. Na białych, wykonanych z delikatnych tkanin zapaskach występował biały haft dziurczasty lub płaski o motywach przeważnie roślinnych. Kołnierze przy koszulach również posiadały białe hafty. Spódnice były szyte zazwyczaj z barwnych tkanin fabrycznych. Strój dopełniały gorsety, pozbawione ozdób lub dekorowane wyszyciami oraz cekinami i koralikami. Kobiety nosiły również krótkie kaftaniki. Za wierzchni ubiór służyły długie, ciemne płaszcze, z okazałymi kołnierzami. Nieodłącznym elementem stroju kobiecego były chustki na głowę, wiązane na karku oraz chusty na plecy. Szczególną popularnością cieszyły się chusty z frędzlami, które zastąpiły białe, lniane łoktusy. W koszulach, zapaskach i spódnicach lnianych pojawiały się dekoracje hafciarskie w kolorach: białych, czerwonych, czerwono-niebieskich.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Region charakteryzowała gęsta sieć osad specyficzna dla terenów nadrzecznych. Przeważały wsie łańcuchówki i wielodrożnice. Zabudowa wsi była zwarta. W budownictwie i w wyposażeniu wnętrz powszechnie stosowano drewno. Na zagrodę składała się przestrzeń wraz ze znajdującymi się tam budynkami i urządzeniami. Okalający płot przybierał często formę parkanów leżących lub stojących, nazywanych tak od sposobu zbijanych desek. Najczęściej parkany oddzielały zagrody od drogi wiejskiej. Parterowe chałupy, z reguły o konstrukcji zrębowej, kryto najczęściej dwuspadowymi dachami z użyciem strzechy. Później stosowano też dachówkę cementową. Występowały również chałupy z gankiem. Charakterystyczna była wieńcowa konstrukcja ścian, z wiązaniami w narożnikach na tzw. jaskółczy ogon, z obciętymi ostatkami. Niektóre domy szalowano pionowymi deskami. Podwalinę wykonywano z cegły. Ciekawostką regionalną spotykaną w powiecie niżańskim są domy z podcieniem, który tworzy wnęka powstała przez cofnięcie ściany sieni do środka, na całej jej szerokości. Wnęka ta nosi nazwę przedsień.

Zabytki materialne

Zachowane zabytki materialne znajdują się w kolekcjach muzealnych, np. ubiory, sprzęty wyposażenia domostw, sakralna rzeźba ludowa z przydrożnych kapliczek.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Do wyróżniających się rzemiosł należy plecionkarstwo z wikliny i flisactwo. W nadsańskich miasteczkach funkcjonowały dodatkowo różne cechy rzemieślnicze związane z transportem wodnym, np. cech retmański (retman – daw. starszy flisak) i sterniczy w Ulanowie; działali tam również szkutnicy. Mieszczanie zajmowali się krawiectwem, szewstwem, garbarstwem, kowalstwem, bednarstwem. Radomyśl and Sanem słynął z mistrzów murarki i ciesielstwa. Łowieniem ryb zajmowano się zawodowo, ale częstym zjawiskiem było kłusownictwo. Wyrabiano sieci, płótna, powrozy. Korzystano z zasobów leśnych np. pozyskując węgiel drzewny.

Tradycyjne kulinaria

Codzienne pożywienie było oparte głównie na produktach pozyskiwanych z własnych pól i ogródków. Uzupełniano je o surowce pochodzące z hodowli zwierząt lub z sezonowych zbiorów w lasach lub odławianych ryb. Warte wyróżnienia są potrawy związane z tradycjami flisackimi  np. chleb orylski, chrupacki, kluski orylskie, łosuchy.

 Terytorium     

https://www.youtube.com/watch?v=T8Dxbhwt_Ug

Gwara i folklor słowny         

http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-malopolski

Obyczaje i obrzędy   

https://gok.zaleszany.pl/asp/gwardia-narodowa,28,,1

http://www.muzeumetnograficzne.rzeszow.pl/2020/04/20/gwardia-narodowa-z-majdanu-zbydniowskiego/

https://www.youtube.com/watch?v=PfMt_eq-IC8

https://www.radomysl.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&sub=4&menu=35&strona=1

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosł

https://niematerialne.nid.pl/niematerialne-dziedzictwo-kulturowe/krajowa-lista-niematerialnego-dziedzictwa-kulturowego/

https://flisacy.net/

https://www.youtube.com/watch?v=FadXmFr_81A

Tradycyjne kulinaria 

https://stalowowolski.pl/powiat-stalowowolski-od-kuchni/

https://www.gov.pl/web/rolnictwo/chleb-flisacki-dawniej-zwany-chrupackim

1. Dolne Nadsanie. Problematyka tożsamości i dziedzictwa kulturowego mikroregionu dolnosańskiego, red. E. Skromak, Stalowa Wola 2023.
2. Gaj-Piotrowski W., Kultura społeczna ludu z okolic Rozwadowa, Wrocław 1967.
3. Gaj-Piotrowski W., Kultura materialna ludu z okolic Rozwadowa, Rzeszów 1975.
4. Gaj-Piotrowski W., Z flisackich tradycji Ulanowa, Stalowa Wola 2001.
5. Ruszel K., Materiały do monografii etnograficznej, Rzeszów 1994.
6. Gaj-Piotrowski W., U źródeł etnografii. W widłach Wisły i Sanu świadkowie, badacze, muzyka, Stalowa Wola 2012.
7. Gaj-Piotrowski W., Duchy i demony wierzeniach ludowych z okolic Stalowej woli-Rozwadowa i Tarnobrzega, Wrocław 1993.
8. Reinfuss R., Problem kultury ludowej Lasowiaków, [w:] Puszcza Sandomierska wczoraj i dziś, red. J. Półćwiartek, Rzeszów 1980.
9. Wierzchowski Z., Materyjały etnograficzne z powiatu tarnobrzeskiego i niskiego w Galicyi, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej”, Kraków 1890, t. 14.
10. Jańczyk K., Subregion dolnosański. Charakterystyka delimitacyjna, Stalowa Wola 2005.