Pogórzanie

Nazwa Pogórzanie nie jest nazwą własną – została nadana w latach 30. XX wieku przez A. Wójcika w oparciu o terminologię geograficzną. Określił on granice grupy przyjmując za główne kryterium zasięg występowania stroju, jako główną cechę odróżniającą Pogórzan od sąsiednich grup etnograficznych.

Pogórzanie zajmowali największy obszar polskiego Podkarpacia, zróżnicowany geograficznie, pomiędzy rzeką San na wschodzie, a rzeką Białą na zachodzie. Ze względu na wyraźne różnice kulturowe, Pogórzan dzieli się na Wschodnich i Zachodnich. Umowną granicą między nimi są rzeki Jasiołka i Wisłok, czyli historyczna granica Rusi Kijowskiej i Polski. Podgórzanie wschodni, zajmowali Pogórza: Strzyżowskie, Dynowskie oraz część Dołów Jasielsko-Sanockich. Pogórzanie zachodni zajmowali zaś Pogórza Ciężkowickie, Strzyżowskie i Jasielskie.

Zdaniem badaczy teren Pogórza został zasiedlony w czasie początków państwa piastowskiego polskimi osadnikami z Powiśla i wyżyny krakowsko-sandomierskiej. Chociaż na Pogórzu dominował żywioł polski, wschodnie krańce zamieszkiwała także ludność rusińska. Dużą rolę w zagospodarowaniu omawianych terenów odegrało osadnictwo niemieckie z czasów Kazimierza Wielkiego – proces asymilacji ludności niemieckiej postępował bardzo szybko. Wielowiekowe oddziaływanie na siebie różnych kultur, żywe kontakty ze Słowakami oraz Węgrami, a także bliskość ważnych szlaków komunikacyjnych i handlowych biegnących przełęczami karpackimi wpłynęły na bogatą i zróżnicowaną kulturę Pogórzan. Wśród Pogórzan, na północ od Krosna, znajdowała się enklawa 10 rusińskich wsi (m.in. Czarnorzeki, Węglówka). Od drugiej połowy XIX w. mieszkańców tych miejscowości nazywano Zamieszańcami. W latach 1944-1947 w większości zostali oni wysiedleni.

Od XV do XVIII w. Pogórze było wielokrotnie najeżdżane przez Tatarów. Wydarzenia te przez wieki były żywe w pamięci zbiorowej mieszkańców Pogórza.

W czasie rozbiorów Pogórze znalazło się pod zaborem austriackim. W 1846 r. w Galicji miało miejsce powstanie chłopskie, tzw. rabacja galicyjska, która objęła wiele pogórzańskich miejscowości. Przełomowym wydarzeniem w życiu wsi było zniesienie pańszczyzny w Galicji w 1848 r. Na Pogórzu od połowy XIX w. rozwijał się przemysł naftowy, w którym zatrudnienie znajdowało wielu mieszkańców wsi.

Gwara i folklor słowny

Cechą wspólną Pogórzan jest jednorodność etniczna (polska), język polski oraz wyznanie rzymskokatolickie. Według ks. W. Sarny, pod koniec XIX w. chłopi we wschodniej części powiatu krośnieńskiego mówili poprawnie po polsku. Na pograniczu powiatu krośnieńskiego i jasielskiego w gwarze można było usłyszeć tzw. mazurowanie. Pogórze to teren zróżnicowany gwarowo.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

Muzyka Pogórzan wykonywana była i jest w oparciu o tradycyjne instrumentarium. Typowy skład kapeli stanowią instrumenty smyczkowe – skrzypce, altówka i basy oraz instrumenty dęte – przede wszystkim klarnet, czasem trąbka. W muzyce ważną rolę pełnią cymbały. Charakterystyczną cechą tańców pogórzańskich jest ich żywiołowość i różnorakie tempo wykonania. W regionie działa wiele zespołów pieśni i tańca oraz kapel ludowych prezentujących tradycje muzyczne Pogórza. Aktywni są także twórcy instrumentów ludowych.

Obyczaje i obrzędy

W pogórzańskiej kulturze tradycyjnej roczny cykl obrzędowy był ściśle związany z cyklem rolniczym, zajęciami gospodarskimi oraz świętami kościelnymi. Do najważniejszych dorocznych obrzędów należały te związane ze świętami Bożego Narodzenia (zwyczaje wigilijne, kolędowanie) oraz Wielkanocnymi. Powszechnym zwyczajem było palenie na wzgórzach oraz miedzach sobótek (ognisk) w noc świętojańską. Innym charakterystycznym zwyczajem świętojańskim są tzw. kropocze – wywijanie nasączonym ropą gałgankiem. Zwyczaj ten występował na terenach, gdzie wydobywano ropę naftową (m.in. okolice Iwonicza i Bóbrki).

Najważniejszym obrzędem rodzinnym, ważnym także z punku widzenia całej społeczności, było wesele. W latach 30. XX w. haczowianin S. Wysocki napisał sztukę pt. „Haczowskie wesele”, w której zostały zawarte zwyczaje, pieśni i obrzędy weselne z Haczowa. Dzięki „Haczowskiemu weselu” utrwalono nie tylko dawne zwyczaje weselne, ale także zachował się haczowski strój ludowy – jest on noszony podczas ważnych uroczystości po dziś dzień. Ważną rolę odgrywały także lokalne miejsca odpustowe i pielgrzymkowe. Jednym z najważniejszych takich miejsc na Pogórzu jest Sanktuarium Matki Bożej Starowiejskiej w Starej Wsi koło Brzozowa.

Strój

Podstawą wyodrębniania Pogórzan jako grupy etnograficznej był strój. Strój pogórzański, zwłaszcza męski, to przykład współistnienia elementów typowych dla nizinnych i górskich obszarów Małopolski oraz zapożyczeń elementów noszonych na Słowacji i Węgrzech.

Mężczyźni na Pogórzu nosili białe spodnie (lniane lub z sukna), długą białą koszulę wypuszczoną na wierzch i przepasaną pasem zwanym trzosem lub oposkiem. Na koszulę zakładano niebieską kamizelkę (z ciemnoniebieskiego sukna, które często pochodziło ze starych mundurów austriackich). Letnim okryciem wierzchnim była lniana płótnianka. Charakterystycznym dla Pogórza elementem stroju była zakładana do stroju odświętnego cuwa. Na głowę zakładano słomiane kapelusze, czarny filcowy kapelusz lub włóczkową magierkę zwaną także żarną. W zimie noszono czapki baranie. Na co dzień obuwano kierpce (kurpiele) a od święta tzw. węgierskie buty z cholewami.

Badacze zajmujący się strojem pogórzańskim wyróżniają jego dwie odmiany – zachodnią (okolice Gorlic, Biecza i Bobowej) oraz wschodnią (okolice Krosna, Brzozowa i Dynowa). Główną podstawą podziału są różnice w stroju kobiecym. Strój kobiecy Pogórzan Zachodnich składał się z:

• nakrycia głowy (dziewczęta zwykle chodziły z odkrytą głową, mężatki osłaniały głowy lnianymi lub wełnianymi chustkami, a od święta tiulowymi chustami czepcowymi, zwanymi czubami lub kotkami),
• płótnianej koszuli z nadołkiem,
• spódnicy (dla poszerzenia figury w odświętnym stroju noszono kilka spódnic) – najstarsze spódnice zwano fartuchami, z czasem upowszechniły się wybijanki, farbówki i tybetówki, zapaski, gorsetu, kaftana, płóciennego szala (odzionka) lub chusty na ramiona oraz biżuterii i obuwia.

Pogórzański strój kobiecy w części wschodniej najdłużej zachował się w Haczowie i okolicy. Dla kobiecego stroju haczowskiego charakterystycznym elementem jest biały haft płaski i angielski. Strój haczowski (określany mianem fartuchy) składał się z:

• tiulowej chustki zdobionej białym haftem płaskim (nakrycie głowy mężatki, panny chodziły z odkrytą głową),
• koszuli z wykładanym kołnierzem - kryzką,
• szerokiej suto marszczonej spódnicy z zapaską, szytych z materiałów fabrycznych,
• sznurowanego gorsetu o prostym kroju, szytego najczęściej z czarnego aksamitu ozdobionego koralikami oraz pasmanterią,
• kaftana (który nosiły głównie mężatki),
• chust narzucanych na ramiona,
• biżuterii,
•  

Dominował w tym stroju kolor biały, kolorowym elementem był gorset, kaftan, chusta na ramiona i korale. Tradycyjny strój pogórzański zanikł już w okresie międzywojennym – jedną z głównych przyczyn było wczesne uprzemysłowienie tego regionu związane z wydobyciem ropy naftowej oraz emigracja zarobkowa do Ameryki. W latach 20-tych XX wieku na omawianym terenie symbolicznym strojem ludowym stał się strój krakowski z charakterystyczną czapką rogatywką oraz gorsetem.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Typową formą wsi pogórzańskich były wydłużone, luźne łańcuchówki z zabudową wzdłuż drogi i potoku oraz rolami biegnącymi prostopadle do gospodarstw w wąskich pasach, w układzie tzw. łanów leśnych. Mniejsza część wsi posiadała zabudowę wielodrożnicową z układem pól niwowym lub niwowym nieregularnym.

Podstawowym materiałem budowlanym było drewno. Powszechnie używano jodłowych bali – okrągłych lub przepołowionych. Na narożach bale wiązano na węgieł – dominowało na tym terenie zacięcie węgłów na obłap. Zręby chałup bielono wapnem, a w okolicach Krosna budynki mieszkalne zapuszczano ropą na kolor brązowy lub czarny, węgły i zręby bieląc.

Na Pogórzu Wschodnim budowano drewniane zagrody dwubudynkowe kryte strzechą, które składały się z dwutraktowej chałupy z izbą i izdebką po jednej stronie sieni, a po drugiej stronie stajnią i komorą oraz stodoły. W okolicach Krosna występowały także zagrody jednobudynkowe. Na budynkach mieszkalno-gospodarczych dachy było czterospadowe i kryte słomą. Dachy dwuspadowe kładziono na stodołach.

Wśród Pogórzan Zachodnich dominowała zagroda dwubudynkowa, składająca się z półtoratraktowej chałupy i stodoły. Chałupa wyposażona była w jedną lub dwie izby, oddzielone od komory i stajni sienią. Bydło trzymane było w tzw. piekarni czyli izbie z kurnym piecem. W drugiej połowie XIX wieku gdy zaczęto stawiać w domach kominy, a bydło przenoszono do wybudowanych osobno stajni. Bryła budynku była wydłużona, a dach stosunkowo niski.

Największe przemiany w tradycyjnym wiejskim budownictwie zaczęły następować w połowie XX wieku. Zaczęto stawiać domy murowane i drewniane nawiązujące do dawnego budownictwa podmiejskiego. Do starych domów dobudowywano ganki (zwane amerykankami), zmieniano pokrycia dachów na materiały ogniotrwałe. Na większą skalę zmiany urbanistyczne zaczęły się w latach 70-tych XX wieku i trwają do dziś.

Zabytki materialne

Jak wyglądała dawna pogórzańska wieś zobaczyć można w Parku Etnograficznym Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku w sektorze Pogórzan Wschodnich i sektorze Pogórzan Zachodnich. Obiekty charakterystyczne dla budownictwa ludowego z obszaru powiatu gorlickiego można zobaczyć w Skansenie Wsi Pogórzańskiej im. R. Reinfussa w Szymbarku, który jest oddziałem Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach. Na Pogórzu znajduje się wiele obiektów drewnianych (głównie kościołów) umieszczonych na Podkarpackim Szlaku Architektury Drewnianej oraz Szlaku Architektury Drewnianej w Małopolsce.

Zabytki związane z przemysłem naftowym można zobaczyć w Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego im. I. Łukasiewicza w Bóbrce oraz w Parku Etnograficznym MBL w Sanoku.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Na Pogórzu rozwiniętym rzemiosłem było tkactwo. Najwięcej tkaczy było w okolicach Krosna – z głównym ośrodkiem tkackim w Korczynie. Korczyna stanowiła ważny ośrodek przemysłu tkackiego do lat 90. XX w. Bobowa w powiecie gorlickim do dziś słynie z koronki klockowej; pod koniec XIX w. w Bobowej powstała Żeńska Krajowa Szkoła Koronkarska. Tradycyjnym rzemiosłem Pogórzan było też garncarstwo. Garncarze, oprócz ceramiki użytkowej, wykonywali również galanterię i zabawki ceramiczne.

Ważną gałęzią przemysłu, która miała duży wpływ na kształtowanie się kultury Pogórzan był przemysł naftowy. Pierwsza na świecie kopalnia ropy naftowej została założona w 1854 roku przez Ignacego Łuksiewicza i Tytusa Trzecieskiego w Bóbrce. Wraz z rozwojem przemysłu naftowego mieszkańcy okolicznych wsi coraz liczniej pracowali w kopalniach – stawali się znakomitymi wiertaczami, których sława wybiegała poza Galicję.  

Na Pogórzu tworzyło wielu twórców ludowych, do najbardziej znanych należy Władysław Chajec z Kamienicy Górnej.

Tradycyjne kulinaria

Podstawę utrzymania się Pogórzan było rolnictwo. Uprawiano zboża, ziemniaki, kapustę, groch i bób, a także len i konopie. Bazą pożywienia stanowiły różnego rodzaje produkty mączne, kasze, ziemniaki, kapusta, fasola, bób i mleko. W krośnieńskim na śniadanie zazwyczaj jadano zacierkę, czyli kluski z mąki pszenicznej z mlekiem albo tzw. paciarę czyli żytnią lub jęczmienną mąkę wsypaną na gorącą wodę i rozbitą mątewką, zalewaną słodkim mlekiem. W okolicach Gorlic i Biecza potrawę z grubej mąki razowej wrzucanej na wrzątek i mieszanej mątewką nazywano gierma lub giermuszka. Na obiad jadano przeważnie kapustę z chlebem, ziemniaki z grochem, bobem lub fasolą. Bogatsi jadali kaszę jęczmienną ugotowaną na serwatce lub słodkim mleku. Wieczerza składała się z  barszczu z bobem lub piechtą (grochem). W jasielskim jadano także pęcaki z mlekiem lub ze suszkami, czyli gotowanymi suszonymi owocami. Często pogórzańską potrawą zimową była kwasówka. Mięso jadano rzadko, czasem w niedzielę i na święta. Za przysmaki uważane były: jajecznica, kiełbasa, słonina, barszcz z dudami, kasza z flakami oraz pierogi. Jadano także to, co zebrano w lesie - owoce i grzyby.

Nazwa regionu/grupy           

https://etno.visitcarpathia.com/pogorzanie/geneza/nazwa

Terytorium    

https://etno.visitcarpathia.com/pogorzanie/geneza/terytorium

Rys historyczny        

https://bobrka.pl/o-muzeum/

 Gwara i folklor słowny        

https://www.etnozagroda.pl/pogorzanie/gwara-ciekawostki-gwarowe-w-regionach

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec        

https://muzykatradycyjna.pl/do-czytania/stanislaw-szajna-muzykant-i-tworca-cymbalow/

https://www.etnozagroda.pl/pogorzanie/tance-pogoacute-rzan

https://www.etnozagroda.pl/pogorzanie/tance-pogoacute-rzan-2

Strój   

https://www.etnozagroda.pl/pogorzanie/stroacute-j-i-ubioacute-r-codzienny

https://strojeludowe.net/stroje/stroj-pogorzan/

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

https://www.etnozagroda.pl/pogorzanie/budownictwo-i-mieszkanie-wiejskie

Zabytki materialne    

https://skansen.mblsanok.pl/qr/obiekty.html

https://www.strzyzowski.pl/tourism/muzea/zagroda-pogorzanska-w-gwoznicy-gornej

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło       

http://ck.bobowa.pl/koronka-klockowa/

https://muzeumjaslo.pl/garncarstwo-na-pogorzu/

Tradycyjne kulinaria 

https://www.etnozagroda.pl/pogorzanie/pozywienie-kuchnia

1. Adamowski J.F., (red.), Brzozów. Zarys monograficzny, Brzozów 1990.
2. Fołta M., Pogórzanie, w: Dziedzictwo kulturowe pogranicza polsko-słowackiego, red. M. Tymochowicz, Wrocław 2022.
3. Kotula F., Po Rzeszowskim Podgórzu błądząc. Reportaż historyczny, Kraków 1974.
4. Olszański H., Zamieszańcy, Studium etnograficzne, Sanok 2007.
5. Reinfuss R. (red.), Nad rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, Kraków 1965.
6. Ruszel K., Leksykon kultury ludowej w Rzeszowskiem, Rzeszów 2004.
7. Sarna W., Opis powiatu krośnieńskiego pod względem geograficzno-historycznym, Przemyśl 1898.
8. Sarna W., Opis powiatu jasielskiego, Jasło 1908.
9. Wójcik A., Strój Pogórzan, Kraków 1939.