Górale Szczawniccy
Górale Szczawniccy zamieszkują okolice Szczawnicy, jednego z najsłynniejszych miast uzdrowiskowych w Polsce. Z popularną na tym terenie działalnością turystyczną wiąże się pewna oryginalna forma twórczości, jaką są tzw. godła szalayowskie, czyli malowane na desce szyldy, które zawieszali na swoich chałupach gospodarze przyjmujący kuracjuszy. Rozwój szczawnickiego uzdrowiska znacząco zmienił formy tradycyjnej architektury - domy zaczęto dostosowywać do potrzeb kuracjuszy, wprowadzano więc kominy i drewniane podłogi, dostawiano balkony z ozdobnymi balustradami i werandy. Ciekawy zwyczaj wiąże się ze świętem Matki Boskiej Śnieżnej (5 sierpnia) – do lat 20. XX w. bogaci gospodarze organizowali w tym dniu tzw. Boże obiady, czyli poczęstunki dla biednych i potrzebujących.
Tekst: Joanna Hołda
Nazwa
Nazwa Górale Szczawniccy odnosi się do najbardziej znanej miejscowości regionu – Szczawnicy. Często grupę łączy się z mieszkańcami Sromowiec pod wspólną nazwą Górale Pienińscy.
Terytorium
Górale Szczawniccy zasiedlali kilka miejscowości w dolinie Dunajca i jego dopływów, między Pieninami, Gorcami a Beskidem. Osadnictwo koncentrowało się w dolinach rzeki i potoków. Na stokach wytyczano łany przeznaczone pod uprawę i hodowlę była. Na górskich halach prowadzono gospodarkę szałaśniczą ze zbiorowym wypasem owiec, na śródleśnych polanach wypasano także woły.
Osadnictwo
Średniowieczne osadnictwo regionu było związane z działalnością kolonizacyjną zakonu klarysek ze Starego Sącza. Ziemie te w 1280 r. przekazała konwentowi jego fundatorka księżna Kinga. Jako jedne z pierwszych lokowano Sromowce i Grywałd, powstało pierwsze miasto regionu – Krościenko. W XV w. w Pieniny dotarła fala osadnictwa wołosko-ruskiego. W dolinie potoku Grajcarek wołoscy pasterze założyli cztery wsie, ale ich kultura oddziaływała także na osady polskich górali. W przygranicznym regionie żywe były kontakty ze Spiszem. Charakter przejściowy miały Czorsztyn, Kluszkowce i Krośnica, będące pod silnym wpływem Podhala.
Krótki rys historyczny
Od XV w. teren zamieszkany przez Górali Szczawnickich wchodził w skład ziem królewskich, podlegając pod starostwo czorsztyńskie. Na początku XIX w. zostało ono podzielone na trzy dominia: szczawnickie, krośnieńskie i czorsztyńskie. Ziemie szczawnickie zakupiła rodzina Szalayów. Pod zarządem rodu, pod koniec XIX w., góralska wieś, bogata w źródła leczniczych wód mineralnych, stała się modnym kurortem.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara Górali Szczawnickich należy do gwar pasa karpacko-podgórskiego. W odróżnieniu od gwary Górali Pienińskich, wykazującej silne związki z Podhalem, znajduje się pod wpływem Sądecczyzny.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Folklor muzyczny Pienin kształtował się na styku kultur spiskiej, rusińskiej, sądeckiej i podhalańskiej oraz pod wpływem średniowiecznej kultury muzycznej. W śpiewie charakterystyczny był swoisty dla regionu archaiczny wielogłos ze swobodnym krzyżowaniem głosów, zachowany m.in. w pieśniach religijnych. Śpiewano wysokimi, czystymi głosami, bez towarzyszenia instrumentów. Śpiew na wolnej przestrzeni (nuty polanowe) opierał się na skali lidyjskiej i góralskiej. Śpiewki do tańca wykonywano solowo, zamawiając taniec u kapeli, tradycyjnie złożonej ze skrzypiec i basów. Najpopularniejszy był tóniec (obyrtany), lubiano polki i sztajerki, znane wprawdzie w innych regionach, ale w tym wykonywane w specyficzny sposób. Popisowymi tańcami mężczyzn były hajduk i przyjęty z Podhala zbójnicki. W Krościenku i Szczawnicy znany był tańczony w trójkach ogrodnik. Tańcem-zabawą był natomiast Żyd.
Obyczaje i obrzędy
W przeszłości w dniu Matki Bożej Śnieżnej (5 sierpnia) bogaci gospodarze z pienińskich wsi organizowali tzw. Boże obiady, na które spraszali biednych i żebraków. Tradycję tę wywodzi się ze starych zwyczajów zadusznych poświęconych zmarłym przodkom. Bożym obiadem można było odkupić winy i wyprosić łaski. Każdy uczestnik obiadu dostawał po bochenku chleba i jednym srebrnym pieniążku. Po nabożeństwie zapraszano wszystkich na ucztę przy suto zastawionych stołach, ale bez muzyki i alkoholu. Biesiada trwała do momentu, gdy wszystko zostało zjedzone. Ostatni Boży obiad odnotowano pod koniec lat 20. XX w. w Grywałdzie.
Strój
Strój Górali Szczawnickich należy do ubiorów karpackich. Widać w nim związki ze strojem spiskim, z którego się wywodzi. Pod koniec XIX w. uległ wpływom mody podhalańskiej. Pojawiły się w nim zapożyczenia ze strojów Górali Sądeckich. Na przełomie XIX i XX w., wraz z rozwojem szczawnickiego uzdrowiska, znacznie się przekształcił. W stroju męskim charakterystyczne były portki z domowego białego sukna, kroju góralskiego, z jednym przyporem z prawej strony i kieszonką nad lewą pachwiną. Starsze formy były niemal pozbawione zdobień, później przy przyporze zaczęto wyszywać ornamenty, od pętlicowego krzyżyka, poprzez sercówkę, po wzory roślinne. Rozrastało się też zdobienie wzdłuż szwu nogawek i przy rozcięciach u dołu. Lejbik – kamizelka z czarnego lub niebieskiego sukna, pierwotnie była zdobiona tylko metalowymi guzikami i czerwonym szlakiem z sukna lub haftowanym. Z czasem haft wzbogacił się o wielobarwne motywy kwiatowe na całej powierzchni kamizelki. Na makiety koszuli zakładano zapiąstki w kolorowe paski, robione na drutach lub haftowane, sukienne. Wierzchnim okryciem była biała sukmana z aplikacją na wysokości pasa, tzw. koroną. Na przełomie XIX i XX w. zastąpiła ją krótka brązowa gunia, tzw. kurtka. Dawną ozdobą kapelusza były raki – skórzany pasek wycinany w zęby i nabijany gęsto ćwiekami. Charakterystyczne dla stroju kobiet były spódnice kanafaski w czerwono-białe paseczki oraz wzorzyste granatowe tocenice drukowane techniką batikową. Płótna drukowane, niekiedy dwustronnie, przeznaczano także na zapaski. Gorsety szyte z czarnego, czerwonego lub zielonego cienkiego sukna, zdobiono haftem naśladującym szamerunek. Modne były też gorsety z wzorzystych aksamitów, a od początku XX w. gładkie z haftem kwiatowym. Zimowym okryciem były sukienne kaftany podobne do męskich guń.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Budynki stawiano z drewna, w konstrukcji zrębowej. Szpary miedzy belkami były utykane mchem, wylepiane gliną i bielone. Dachy, najczęściej dwuspadowe, kryto gontem. Zabudowa wsi była zwarta. Domy sąsiadowały bezpośrednio z budynkami gospodarczymi: stajnią, stodołą, wozownią czy szopą. W pewnej odległości stawiano spichlerz z kamienną piwnicą w zboczu. Do zagród prowadziły bramy wjazdowe. W gospodarstwach biedniackich część mieszkalna i gospodarcza mieściły się pod jednym dachem. Przeważały zagrody w kształcie litery L, w których budynek mieszkalny i gospodarczy łączono w jednym narożu. Bogatsi stawiali zagrody na planie litery U, z czasem zamykając je parkanem z bramą wjazdową. Takie czworoboczne zagrody, tzw. okolnice, dobrze zabezpieczały przed silnym wiatrem i nieproszonymi gośćmi. Wraz z rozwojem szczawnickiego uzdrowiska, domy zaczęto dostosowywać do potrzeb kuracjuszy. Wprowadzano kominy i drewniane podłogi, poddasza przerabiano na pokoje dla letników, dostawiano balkony z ozdobnymi balustradami i werandy. Budowano wille i pensjonaty naśladujące architekturę alpejskich kurortów.
Zabytki materialne
W masywie Trzech Koron, poniżej Góry Zamkowej, zachowały się pozostałości zamku wzniesionego w latach 80. XIII w. na polecenie księżnej Kingi. Według lokalnej tradycji, księżna miała się tam ukryć wraz z klaryskami przed najazdem Tatarów.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Jak na całej góralszczyźnie, także w pienińskich wsiach popularne były rzemiosła drzewne: gonciarstwo, stolarstwo, ciesielstwo, bednarstwo. Wyrabiano zabawki z drewna i regionalne pamiątki, m.in. ramki i skrzyneczki zdobione prasowaną słomą. Liczni byli na tym terenie ludowi rzeźbiarze. Dobrze prosperowały zajęcia związane z wyrobem płócien i sukien oraz szyciem i zdobieniem odzieży. Oryginalną formą twórczości, znaną tylko w Szczawnicy, są szyldy malowane na desce, tzw. godła szalayowskie. Ich pomysłodawcą i pierwszym malarzem był właściciel Szczawnicy Józef Szalay. Godła mogli zawiesić na chałupie ci gospodarze, którzy zmodernizowali domostwa na potrzeby kuracjuszy. Malowidła zawierały informacje o gospodarzach i były znakiem, że dom „się wynajmuje”. Dały one początek rodowym przydomkom. Wśród górali szczawnickich żywe jest pisarstwo ludowe - w gwarze szczawnickiej tworzy znany ludowy poeta Andrzej Dziedzina Wiwer.
Tradycyjne kulinaria
Lokalna kuchnia była uboga i prosta. Dominowały w niej potrawy z kapusty, ziemniaków i karpieli. Dnia z kiszonej kapusty łączono z ziemniakami, grochem, fasolą, kaszą czy grzybami i maszczono sadłem lub olejem lnianym. Z tartych surowych ziemniaków z mlekiem i mąką robiono kluski gałuski. Ugotowane karpiele połączone z kaszą jęczmienną tworzyły codzienną zupę. Dietę urozmaicały przetwory z mleka owczego – bundz, bryndza i pozostała po ich wyrobie żętyca.
Netografia
Terytorium
https://www.etnozagroda.pl/gorale-szczawniccy
Rys historyczny
https://www.etnozagroda.pl/gorale-szczawniccy
Gwara i folklor słowny
https://www.etnozagroda.pl/gorale-szczawniccy/gwara-ciekawostki-gwarowe-w-regionach
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://www.etnozagroda.pl/gorale-szczawniccy/tance-goacute-rali-szczawnickich
Obyczaje i obrzędy
https://www.etnozagroda.pl/gorale-szczawniccy/obrzedy-i-zwyczaje-rodzinne-i-doroczne
https://www.etnozagroda.pl/gorale-szczawniccy/obrzedy-i-zwyczaje-cz-ii
https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek
https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
Strój
https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek
https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
https://www.etnozagroda.pl/gorale-szczawniccy/stroacute-j-i-ubioacute-r-codzienny
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
https://www.etnozagroda.pl/gorale-szczawniccy/budownictwo-i-mieszkanie-wiejskie
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek
https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
Tradycyjne kulinaria
https://www.etnozagroda.pl/gorale-szczawniccy/pozywienie-kuchnia
Literatura
- Ceklarz K., Janicka-Krzywda U. (red.), Kultura ludowa Górali Pienińskich, Kraków 2014.
- Kamocki J., Z etnografii Karpat polskich, Warszawa 2000.
- Kolberg O., Dzieła wszystkie, t. 44 i 45: Góry i Pogórze, Wrocław-Poznań 1968.
- Kowalska-Lewicka A., Hodowla i pasterstwo w Beskidzie Sądeckim, Wrocław 1980.
- Kowalska-Lewicka A. (red.), Studia z kultury ludowej Beskidu Sądeckiego, Wrocław-Kraków 1985.
- Masłowiec J., Węglarz B. A., Krakowiacy, Lachy, Górale. Stroje wsi małopolskiej, t. VIII: Górale Spiscy, Górale Szczawniccy i Pienińscy, Nowy Sącz 2020.
- Piskorz-Branekova E., Polskie stroje ludowe, t. 3, Warszawa 2007.
- Reinfuss R., Stroje Górali Szczawnickich, „Atlas Polskich Strojów Ludowych”, t. 1, cz. V Małopolska, z. 18, Wrocław 1949.
- Słowik-Dzwon M., Pienińskie nuty. Zbiór pieśni szczawnickich, Kraków 2014.
