Region Opoczyński

Region opoczyński zawdzięcza swą nazwę ośrodkowi regionu: Opocznu

Region opoczyński, to tereny znajdujące się we wschodniej części województwa łódzkiego,  na Wyżynie Kielecko – Sandomierskiej. Obejmują obszar Wzgórz Opoczyńskich na pograniczu Wyżyny Małopolskiej i Niziny Mazowieckiej, środkowy i dolny bieg rzek Pilicy i Drzewicy. Ich zasięg wyznaczają miejscowości: Smardzewice, Opoczno, Drzewica i Odrzywół.

Jest to obszar przechodzący od pasma Gór Świętokrzyskich ku równinnemu Mazowszu. Podstawę utrzymania ludności stanowiło rolnictwo i hodowla. Region został słabo uprzemysłowiony; znany jest przede wszystkim z produkcji płytek ceramicznych w Opocznie i okolicy.

Dzisiejsza ziemia opoczyńska w XIII wieku należała do księstwa sandomierskiego, dzielnicy małopolskiej. Kasztelanie: żarnowska i skrzyńska pierwotnie wchodziły w skład księstwa sieradzko-łęczyckiego. Powiat opoczyński, ze stolicą na prawie magdeburskim w Opocznie, powstał za czasów króla Kazimierza Wielkiego. Podobno w tym czasie, dzięki Esterce - ukochanej króla - wybudowano tu kościół i zamek obronny, w którym dzisiaj mieści się Muzeum.

Gwara i folklor słowny

Gwara miejscowej ludności, którą charakteryzuje między innymi tzw. mazurzenie, związana jest z dawną i współczesną wsią. Przekazywana była m. in. w opowieściach dotyczących życia codziennego, prac polowych, rękodzieła, świąt kościelnych - Wigilii, Bożego Narodzenia, Wielkanocy; a także w obrzędach rodzinnych: weselach, narodzinach, pogrzebach, a szczególnie w przyśpiewkach i fantastyce ludowej.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Bogaty opoczyński folklor muzyczny stanowił źródło inspiracji dla wielu zespołów, między innymi dla „Mazowsza”. Podstawowy skład kapeli to skrzypce i bębenek lub bęben (co jest również charakterystyczne dla regionu rawskiego i koneckiego). Do instrumentów towarzyszących należały: harmonia, a od lat 30-tych okresu międzywojennego, akordeon. Jednym z najpopularniejszych tańców jest ober, oberek, który może być tańczony na okrągło, czyli w jednym rytmie, na cztery, czyli z różnymi figurami i odbijany, w którym na klaśnięcie zmienia się partnerkę. Tańczono również polki i mazurki. Dzisiaj mówi się, że Opoczno jest stolicą oberka.

Obyczaje i obrzędy

Większość zwyczajów związanych z cyklem rocznym i poszczególnymi świętami dzisiaj nie jest kultywowana. Powszechne są jeszcze te które związane są z liturgią kościelną, jak święcenie palm, ziół, kredy, czy gromnicy, noszenie strojów tradycyjnych podczas procesji Bożego Ciała. Do archaicznych zwyczajów należało obnoszenie symbolu wiosny – gaika oraz  zwyczaje śmigusowo - dyngusowe oblewania wodą i obchodzenie z żywym lub sztucznym kurkiem. Utrzymuje się też dziecięce kolędowanie w Trzech Króli szczodroki.

Powszechna jest wielkanocna tradycja wykonywania pisanek. Pełniły one znaczącą rolę w obrzędowości, miały swoją symbolikę w panieńskich zalotach, pełniły funkcje magiczne i miały znaczenie w kulcie zmarłych.

Pisanki wykonywane są techniką batiku, pisane są woskiem, a następnie barwione. Po usunięciu wosku uwidacznia się zgeometryzowany wzór na jednokolorowej skorupce, czarnej, fioletowej, różowej lub innego koloru. Pisanki opoczyńskie znane są w całym kraju. Domowe ołtarzyki ozdabia się do tej pory bukietami z bibuły na patyku, tzw. rózgami, a galerie obrazów świętych zdobi się bibułkowymi koronkami.

Strój

Opoczyńskie stroje kobiece składały się z kiecek – wełniaków, szytych z samodziałów o kilku modach, czyli tłach złożonych z określonych zestawów pasków - tzw. brążkach. Najstarsze miały układ wąskich, ciemnych pasków, lub pasków na tle pomarańczowym. Później, przyjmując modę łowicką, miały już bardziej jaskrawe kolory. Noszono również jednokolorowe wełniaki, tzw. układanki lub kiecki, szyte na wzór wełniaka. Fartuchy, czyli zapaski do pasa kobiety zakładały tak, by były widoczne i odróżniały się kontrastowo od wełniaka. Noszono również zapaski na odziw, czyli na ramiona, które w całym regionie miały tło pąsowe lub czarne. Koszule, o kroju przyramkowym, szyto z samodziałowych tkanin lnianych, później bawełnianych. Najstarsze zdobiono czarno-białym haftem liczonym, przeszywanym i krzyżykowym.

W miarę rozwoju stroju przybywało w hafcie kolorów, zmieniały się również techniki - z haftów liczonych, na tzw. hafty płaskie. Najstarsze koszule haftowane były na przyramkach, mankietach i kołnierzykach, później zdobiono nim również środek rękawa, a następnie,  pojawiła się moda tzw. rozrzuconych bukiecików kwiatków na całym rękawie. Noszono tutaj również kilka rodzajów kaftanów: samodziałowe o tłach pąsowych, z naszytymi czarnymi aksamitkami, jednokolorowe z tkanin fabrycznych. Mężatki zakładały na głowę tiulowe czepce, z falbankami wokół, obwiązywane kolorowymi szalinówkami – wełnianymi chustkami w kwiaty. Całość stroju uzupełniały sznury korali lub bursztynów z zawieszonymi medalikami. Zimowym okryciem były tzw. sukienki, zielone, podbite barankiem, lub angierki – rodzaj watowanego płaszcza z samodziału, mającego pąsowe tło w wąskie paseczki. Najczęstszym nakryciem zimowym były zarzucane na ramiona kraciaste chusty różnej grubości. Na nogi zakładano trzewiki, a zimą buty z wysokimi cholewami.

Mężczyźni nosili stroje wykonane z tkanin samodziałowych. Koszule lniane lub bawełniane zdobione były na gorsie haftem krzyżykowym lub płaskim, w kolorach: czerwono-czarnym, biało-czarnym, białym lub wielobarwnym. Na koszule zakładano: lejbiki szyte z samodziałów o drobnym wzorze, np. pomarańczowo-czarnym; oraz spencery do pasa, z długimi rękawami. Wełniane spodnie samodziałowe miały tzw. fałdy, z jednobarwnego ciemnego materiału, lub o drobnym wzorze na czarnym, bordowym lub pomarańczowym tle. Jako okrycie wierzchnie noszono sukmany, wykonane z niebarwionego sukna folowanego z wykładanym kołnierzem, ozdobione czarnymi lamówkami i szamerowaniem, tzw. potrzebami. Przewiązywano je pasami wełnianymi, często siatkowymi w wielobarwne paski na pomarańczowym tle. Nakrycie głowy stanowiły rogatywki, czapki baranice, kapelusze, a na początku XX wieku maciejówki. Spodnie wpuszczano w długie, czarne buty z cholewami.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Tradycyjne budownictwo było drewniane, o konstrukcji na węgieł, z dachami czterospadowymi krytymi słomą, na gładko lub schodki. Charakteryzowało się dość bogatą ornamentyką zewnętrzną, którą tworzyły tzw.: pazdury, nadokienniki, podokienniki.

Zabytki materialne

Muzeum Regionalne w Opocznie mieści się w Zamku Kazimierzowskim. Sanktuarium Świętej Rodziny w Studziannej w Poświętnym, założone zostało  w XVI wieku i znane jest do dzisiaj z kultu Matki Boskiej Studziańskiej i dorocznych odpustów.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Tkactwo było w opoczyńskim podstawowym, powszechnie wykonywanym rękodziełem, w celach użytkowych na ubiory i dekoracyjnych na wyposażenie wnętrz. Rozwinęło się również zdobnictwo haftem, a mistrzostwo osiągnięto też w wykonywaniu bawełnianych, szydełkowych koronek, tzw. siotek zdobiących kołnierzyki, jak i wełnianych, stanowiących wykończenie zapasek i kilimów.

Tradycyjną formą zdobniczą wnętrza mieszkalnego były wieszane pod sufitem pająki,  które wykonywane są jako element dekoracyjny do dzisiaj. Miały różną konstrukcję:

• kuliste zwane sowami składały się z glinianego jądra z promieniście wetkniętymi kawałkami słomy zakończonej kolorową bibułą;
• tarczowe, których podstawę stanowiła przeplatana wełna ozdobiona słomą, zakończoną kolorową bibułą;
• promieniste, wykonane z łańcuchów;
• świecznikowe, zbudowane na drewnianej obręczy.

Na szczególną uwagę zasługują wycinanki, które już w II połowie XIX wieku zdobiły ściany. Rozmieszczano je symetrycznie po dwóch stronach obrazu. Dominowały kwadraty i rózgi, jednokolorowe lub barwne z motywami roślinnymi, antropomorficznymi – lalki; zwierzęcymi – kogutki; oraz zgeometryzowane ażurowe kompozycje.

W wielu wsiach regionu, np. w Bielowicach, twórczynie Zofia Pacan i Marianna Rzepka posiadają izby ludowe z tradycyjnym wyposażeniem, w których prowadzą warsztaty z rękodzieła ludowego. W Wygnanowie, Marianna Gruszecka udostępnia swój tradycyjnie wyposażony dom, pełen  wykonanego przez nią artystycznego rękodzieła.

Tradycyjne kulinaria

Do popularnych potraw regionu opoczyńskiego należy zalewajka na zakwasie i tzw. bomby opoczyńskie - gotowane z ziemniaków i nadziewane farszem z kapusty, grzybów i mięsa. Do tradycji należy porka z ciućkami z gotowanych ziemniaków i okraszana skwarkami z boczku i słoniny.

Gwara i folklor słowny         

https://ilij.ujk.edu.pl/wp-content/uploads/sc/S%C5%82ownik_gwary_opoczynskiej.pdf

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec        

https://mwk.com.pl/images/mwk/wydawnictwa/

https://mwk.com.pl/images/mwk/wydawnictwa/teka_skansenowska_3/teka_skansenowska_rozdzial_5.pdf

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło http://www.opoczynskiszlakrzemiosla.pl

1. Cygan S., 2018, Słownik gwary opoczyńskiej, Opoczno.
2. Krajewska J., 1956, Strój Opoczyński, „Atlas Polskich Strojów Ludowych”, Wrocław.
3. Na styku regionów. Dziedzictwo kultury ludowej województwa łódzkiego (red) B. Kopczyńska - Jaworska, A. Nadolska - Styczyńska, A. Twardowska, Pułtusk, s.83-160.
4. Red. Królikowska E., 2003, Trwałość kulturowa w społecznościach lokalnych na przykładzie wybranych wsi z terenu Polski środkowej, Jasień. Pow. Tomaszów Mazowiecki „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, Seria Etnograficzna, nr 32.
5. Lech J., 1979, Tradycyjny dom chłopski i jego użytkowanie na obszarze środkowej Polski, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, Seria Etnograficzna, nr 20, s. 5-165.
6. Łuczkowski J., 2013, Opoczyńska wieś w fotografii, Opoczno.
7. Plucińska A., 2021, Nożycami opowiedziane. Wycinanki w województwie łódzkim, Łódź.
8. Woźniak A., 2019, Wzornik. Szycie opoczyńskie, łowickie, sieradzkie, Łódź.
9. Woźniak A., 2023, Strojne brążki, paradne ubiory. Różnorodność w województwie łódzkim, Lubochnia.
10. Zainspiruj się. Opoczyńskie, 2019,Opoczno.
11. Zasmakuj opoczyńskie, 2023, Opoczno.