Zimna izba w zamożnej chałupie lachowskiej z Gostwicy (ok. 1850 r.), Sądecki Park Etnograficzny w Nowym Sączu. Fot. Jacek Kurzeja, Muzeum Ziemi Sądeckiej. https://muzeum.sacz.pl
Lachy Sądeckie
Wsie Lachów Sądeckich są położone w Kotlinie Sądeckiej, na styku góralszczyzny karpackiej i nizinnych terenów Małopolski. Centrum regionu tworzyły zamożne wsie wokół Podegrodzia oraz miasta Stary i Nowy Sącz. Charakterystyczna dla regionu gwara podegrodzka ma wiele cech archaicznych, jest więc niezwykle interesująca dla językoznawców. W folklorze Lachów Sądeckich zwracają uwagę pieśni, tańce oraz obchody świąt Bożego Narodzenia. Z uroczystością chrzcin związane jest specyficzne pieczywo obrzędowe, tzw. kukiełka – długa, słodka bułka z ciasta drożdżowego, którą fundowali rodzice chrzestni. Jednym z głównych wyróżników kultury tej grupy jest strój, zwłaszcza noszony przez kawalerów – o ciekawiej kolorystyce, z bogactwem oryginalnych zdobień.
Tekst: Joanna Hołda
Nazwa
Dawni badacze uważali mieszkańców Kotliny Sądeckiej za górali i określali ich jako Sandeczan, Górali od Sącza lub Równiaków. Lachami, a więc mieszkańcami nizin, byli oni nazywani przez sąsiadów - górali.
Terytorium
Wsie Lachów Sądeckich są położone w rozległej i żyznej Kotlinie Sądeckiej, na styku góralszczyzny karpackiej i nizinnych terenów Małopolski. Najliczniej powstawały w dorzeczu Dunajca, Popradu i Kamienicy, gdzie klimat i warunki glebowe sprzyjały rozwojowi rolnictwa. Kultura lachowska miała charakter przejściowy, była wyrazista i ekspansywna. Centrum regionu tworzyły zamożne wsie wokół Podegrodzia.
Osadnictwo
Kotlina Sądecka była gęsto zasiedlona od najdawniejszych wieków, ruch osadniczy z ziemi krakowskiej posuwał się doliną Dunajca. W XIII w. założono najważniejsze miasta regionu - Stary i Nowy Sącz. Powstały liczne wsie oraz najstarsze parafie: w Starym Sączu i Podegrodziu.
Krótki rys historyczny
W 1280 r. księżna Kinga, żona Bolesława Wstydliwego, ufundowała w Starym Sączu klasztor sióstr klarysek. Do XVIII w. większość lachowskich wsi, szczególnie na lewym brzegu Dunajca, należała do dóbr konwentu. Dobre zarządzanie sprzyjało bogaceniu się gospodarstw.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara podegrodzka, charakterystyczna dla regionu, to najbardziej archaiczna w grupie gwar południowo-małopolskich. Wyróżnia ją sposób wymowy samogłosek pochylonych, właściwy dla pierwotnych gwar polskich. Dzięki silnemu przywiązaniu jej użytkowników do tradycji, jest nadal podtrzymywana.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Pieśni i tańce Lachów Sądeckich, mimo wyraźnych wpływów grup sąsiednich, szczególnie krakowskich, miały własny charakter. Kapele tzw. muzyki składały się z instrumentów smyczkowych - skrzypiec i basów. Z czasem do składu dołączyły klarnet i trąbka. Podczas sąsiedzkich spotkań grywano też na heligonkach. Wiejskie kapele przygrywały głównie to tańca, zamawianego u muzyki przez jednego z tancerzy przyśpiewką lub zawołaniem. Do ulubionych tańców należały skoczne polki – m.in. wściekło, z nogi czy pod majder. Na podobne melodie tańczono szuroka i tramelkę. Starsi lubili wolnego krzyżoka – taniec figurowy wykonywany przez cztery pary „po krzyżu”. Bawiono się przy walcach i walczykach, popularny był podobny do walca sztajerek. Charakter tanecznej zabawy miały kowal i szewc, naśladujące pracę rzemieślników, oraz szarpak. Podczas wesela, tuż po oczepinach, druhny i starościny wykonywały wokół pani młodej taniec oczepinowy. Charakterystyczne dla Lachów Sądeckich były krakowiaki tańczone przez samych mężczyzn, m.in. drużbów weselnych i nieproszonych gości - krakowiaków. Taniec był popisem zręczności. Sądeckie krakowiaki to także charakterystyczne melodie i teksty.
Obyczaje i obrzędy
W obrzędowości regionu uwagę zwracają obchody świąt Bożego Narodzenia, a zwłaszcza podtrzymywana wciąż tradycja wykonywania podłaźniczek z ozdobami wycinanymi z opłatków oraz bogactwo grup kolędniczych. Region słynie także z wykonywania wysokich, zdobnych palm z żywej zieleni i kwiatów z bibuły.
Strój
Jednym z wyróżników kultury Lachów Sądeckich był strój, szczególnie noszony przez zamożnych mieszkańców z centrum regionu. Zwracał uwagę kolorystyką i bogactwem oryginalnych zdobień, ale pokazywał też przejściowy charakter lachowskiej kultury. Najbardziej charakterystyczny jest strój kawalerski. Kaftan z rękawami, w typie krakowskim, był szyty z granatowego sukna na czerwonym podbiciu i zdobiony mosiężnymi guzami, nicianymi pomponikami i barwnym haftem łańcuszkowym ze swoistymi dla regionu motywami (m.in. wisełka, pazdurki, rapki czy bukiet). Noszono do niego granatowe spodnie błokicie z haftowanymi czerwonymi lampasami. Ozdobą przyporów była wyszywana sercówka, przypominająca dekorację z portek góralskich. Góralskie pochodzenie miał szeroki pas noszony do błokici. Uzupełniająca strój rogatywka z pawim piórem była wzorowana na czapkach krakowskich. Ubiorem wspólnym dla Lachów i Górali była gurmana – długi płaszcz z samodziałowego sukna, zdobiony haftem, u Lachów również wzdłuż dolnej krawędzi. Wyróżnikiem stroju kobiet był kaftan z organkami, czyli sztywnymi fałdami wokół bioder i pelerynowym kołnierzem, zdobiony podobnie jak kaftany męskie. Zdobieniem odznaczały się także gorsety, zwykle z czarnego aksamitu. Charakterystyczne były bukiety wyszywane szklanymi koralikami i barwnymi cekinami. Haft czerwonymi nićmi, z motywem drzewka szczęścia, był ozdobą płóciennych chust czepcowych. Uwagę zwracały spódnice młodych dziewcząt, tzw. różowiaki, szyte z wzorzystych perkali w różowo-czerwono-białej kolorystyce. Paradnym obuwiem były karbiaki z wysokimi sztywnymi cholewami, które wokół kostek układano w miechy.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Zagrody lachowskie, zależnie od zamożności, składały się z jednego lub kilku budynków. W gospodarstwach kmiecych obok mieszkalnej chałpy stawiano budynki gospodarcze: stajnię, stodołę, wozownię, chlew, spichlerz czy kamienną piwnicę. Tworzyły one luźny czworobok z obszernym podwórzem. U najbiedniejszych część mieszkalna i gospodarcza mieściły się pod jednym dachem. Budynki stawiano z drewna, w konstrukcji zrębowej. Szpary miedzy belkami utykano mchem i wylepiano gliną. Zręby przeważnie bielono wapnem, czasem ściany domu czy spichlerza malowano w białe kropy. Dachy, starsze czterospadowe, później o dwóch połaciach, kryto strzechą z żytniej słomy. Jeszcze na początku XX w. powszechne były chałpy dymne, czyli bez komina. Charakterystyczne było także trzymanie krów w kuchniach przez cały rok, bez względu na zamożność gospodarzy.
Zabytki materialne
Centrum życia duchowego regionu od stuleci stanowi kościół i klasztor sióstr klarysek w Starym Sączu - miejsce pochówku św. Kingi. Pielgrzymi tłumnie odwiedzają grób patronki ziemi sądeckiej i modlą się przed jej relikwiami umieszczonymi w srebrnej trumience.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Rzemieślniczą stolicą regionu był Stary Sącz, w którym już od średniowiecza działali wytwórcy różnych specjalności zrzeszeni w cechach. Miasto słynęło z wyrobów kożuszniczych i szewskich, było znanym ośrodkiem garncarskim. Siedzibą cechów wiejskich było Podegrodzie. Wśród rzemiosł najlepiej rozwinęło się garncarstwo, doskonałej jakości naczynia wyrabiano na Osowiu. Wielu było kowali i ślusarzy, do cechu należeli także rzeźnicy i tkacze. W lachowskich wsiach pracowali krawcy i hafciarze specjalizujący się w szyciu oraz zdobieniu kaftanów i gorsetów. Tradycje hafciarskie regionu do dziś kontynuuje m.in. Janina Lorczyk z Podegrodzia. Na omawianym terenie rozwijały się także rzemiosła oparte na obróbce drewna – stolarstwo, meblarstwo, kołodziejstwo i bednarstwo. W regionie działali uznani rzeźbiarze ludowi, m.in. Ignacy Lorek ze Starego Sącza. W latach 70. XX w. jako ośrodek sztuki ludowej zasłynął Paszyn, podsądecka wieś, w której z inspiracji miejscowego proboszcza ks. Edwarda Nitki, rzeźbiło i malowało na szkle blisko 100 osób.
Mieszkańcy regionu trudnili się wieloma rzemiosłami, m.in. garncarstwem, kowalstwem, ślusarstwem i hafciarstwem. Ważnym zabytkiem kultury materialnej, a zarazem centrum życia duchowego regionu, jest klasztor sióstr klarysek w Starym Sączu, będący miejscem pochówku św. Kingi. Wiele elementów tradycyjnej kultury lachowskiej, a także jej przemiany w pierwszej połowie XX w., utrwalił na szklanych kliszach Wojciech Migacz, chłopski fotograf amator z Gostwicy. Z pasją dokumentował życie mieszkańców rodzinnej wsi i okolic - pracę, ubiory, uroczystości rodzinne czy święta.
Tradycyjne kulinaria
Przysmakiem lachowskiej kuchni jest kukiełka - słodka bułka z ciasta drożdżowego. Dawniej była zwyczajowym darem, który chrzestni przynosili dziecku z okazji wiązowin, tydzień lub dwa po chrzcinach. Z wierzchu była ozdobiona warkoczami i wzorami z ciasta, mogła mieć do 1,5 metra długości. Świadczyła o honorności kumów - na największe kukiełki potrzeba było kilkunastu kilogramów pszennej, białej mąki, 30 jaj, a także sporo masła i cukru.
Netografia
Terytorium
www.etnozagroda.pl/lachy-sadeckie
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
www.etnozagroda.pl/lachy-sadeckie/tance
Obyczaje i obrzędy
www.etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
https://muzeum.sacz.pl/filmoteka/wies-sadecka-ludem-oskara-kolberga-inspirowane
https://muzeum.sacz.pl/filmoteka/lachy-gorale-pogorzanie
Strój
www.etnozagroda.pl/lachy-sadeckie/stroacute-j-i-ubioacute-r-codzienny
www.etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
https://muzeum.sacz.pl/filmoteka/lachy-gorale-pogorzanie
https://muzeum.sacz.pl/filmoteka/kwiatki-wiselki-pazdurki
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
www.etnozagroda.pl/lachy-sadeckie/budownictwo-i-mieszkanie-wiejskie
Zabytki materialne
www.etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
www.etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
Tradycyjne kulinaria
www.etnozagroda.pl/lachy-sadeckie/pozywienie-kuchnia
www.malopolska.pl/malopolskismak
www.gov.pl/web/rolnictwo/lista-produktow-tradycyjnych12
Inne wyróżniki
https://muzeum.sacz.pl/filmoteka/swiatloczuly
Literatura
- Brylak-Załuska M., O kulturze ludowej Lachów Sądeckich, Nowy Sącz 1993.
- Brylak-Załuska M. (red.), Krakowiacy, Lachy, Górale. Stroje wsi małopolskiej, t. III: Lachy Sądeckie, Pogórzanie, Nowy Sącz 2020.
- Kroh M., „Co to za gwiozdecka nad Osowion świyci”. Zwyczaje kolędnicze w Podegrodziu, Podegrodzie 2008.
- Kroh M., Kumosia kumosi gorzołecke nosi. Zwyczaje narodzinowe i pogrzebowe w Podegrodziu, Podegrodzie 2009.
- Kroh M., Wesele podegrodzkie, Podegrodzie 2012.
- Michalikowa L., Chrząstowscy Z. i S., Folklor Lachów Sądeckich, Warszawa 1974.
- Szewczyk Z., Brylak-Załuska M., Strój Lachów Sądeckich, Nowy Sącz 2004.
- Szewczyk Z., Chleb nasz powszedni czyli kuchnia Lachów Sądeckich, Nowy Sącz 2010.
- Udziela S., Kilka słów o strojach, budowlach, sprzętach i naczyniach na Sądecczyźnie, „Lud”, t. X, 1905.
- Węglarz S., Tradycje Lachów Podegrodzkich. Doroczny cykl obrzędowo-rolniczy w gminie Podegrodzie, Podegrodzie 2017.
