Zagroda z Kopci w Parku Etnograficznym Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, 2020. Fot. Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej https://www.muzeumkolbuszowa.pl/
Lasowiacy
W Puszczy Sandomierskiej muzyka jest „dzika”, gra się ją inaczej niż gdzie indziej - „z pazurem”. Najczęściej kapela grała w dwuosobowym składzie - skrzypce (prym) i basy. Pod koniec XIX w. do składu dołączył skrzypek sekundzista. Lasowiacy tańczyli chodzonego (równego), dzikowiaka, krakowiaka, lasowiaka, mazurkę lasowiacką, oberka, polkę (bez noge, galopkę, z przytupem), sztajerka (cholewioka). Na uwagę zasługują zwyczaje związane z kolędowaniem: babska kolęda, kolędowanie na kurki, z żywym koniem, z maszkarami (turoniem, kozą, misiem), gwiazdą, a także przedstawienia teatralne herody. Zwyczajem wielkanocnym jest trzymanie honorowych wart przy grobie Pańskim od Wielkiego Piątku do Wielkiej Niedzieli, przez specjalne oddziały straży grobowych (turki, fajermany).
Tekst: Jolanta Dragan
Nazwa
Nazwa Lasowiacy, użyta po raz pierwszy w poł. XIX w., przyjęła się zarówno wśród mieszkańców terenu, jak i w literaturze etnograficznej. W literaturze funkcjonowała wymiennie z nazwą Mazurzy, oznaczając jedną z grup leśnych i odnosząc się do kolonizacji lasów. Inne nazwy używane przez mieszkańców terenu: Lesiacy, Lesioki, Lasaki.
Terytorium
Terytorium Lasowiaków to północna część Kotliny Sandomierskiej, obejmująca na północy Równinę Tarnobrzeską i na południu Płaskowyż Kolbuszowski. Cały obszar jest zróżnicowany fizjograficznie, na co największy wpływ ma sieć rzeczna. Jest on położony w widłach Wisły i Sanu; na wschodzie obejmuje dorzecze dolnego Sanu; południową granicę stanowi dolina Prawisły i Wisłok. Wewnętrzną rzeką jest Łęg z bogatym dorzeczem i licznymi bagnami, w szczególności na stosunkowo płaskiej Równinie Tarnobrzeskiej. Płaskowyż Kolbuszowski jest wyniesiony do poziomu 240 – 260 m n.p.m. Przez wieki był porośnięty gęstym lasem. Niemal cały teren pokrywają nieurodzajne gleby bielicowe, jedynie na części wyżej położonych terenów występują skrawki żyźniejsze; w zalewowej części dolin rzecznych zalegają żyzne mady.
Osadnictwo
Stosunki fizjograficzne obszaru znacząco wpłynęły na osadnictwo regionu. Do czasów średniowiecza akcje osadnicze były sezonowymi wejściami do Puszczy, w celu pozyskania określonych dóbr. Stałe osadnictwo posuwało się tu głównie dolinami rzek. Początkowo były to osady myśliwskie lub budy rzemieślników, którzy zajmowali się wyrębem lasu i pozyskiwaniem dóbr z jego przetworzenia. Dopiero w czasach nowożytnych, od ok. XVI-XVII w. na powstających coraz liczniej karczunkach (obszarach wykarczowanych) zaczęli osadzać się chłopi zajmujący się rolą.
Krótki rys historyczny
Początkowo osiedlali się tu głównie osadnicy z przeludnionego Mazowsza, Małopolski, ludność z pogranicza polsko-ruskiego oraz Żydzi, Wołosi i Litwini. W XVII i XVIII w. byli tu również osadzani jeńcy wojenni: Tatarzy, Szwedzi. W końcu w 2. poł. XVIII w. miała tu miejsce tzw. kolonizacja józefińska, sprowadzająca tu ludność z terenów monarchii austro-węgierskiej. Bardzo trudny dostęp do terenów puszczańskich powodował brak kontaktów ze światem zewnętrznym. Taka izolacja trwała aż do okresu międzywojennego XX w., gdy zaczęto organizować Centralny Okręg Przemysłowy.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Język Lasowiaków to przykład typowego dialektu przejściowego i trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, czy jest to dialekt mazowiecki, czy małopolski. Gwara na wskazanym terenie jest dobrze zachowana i wykazuje wiele cech archaicznych, np. mazurzenie na większości obszaru, prejotacja, labializacja czy charakterystyczna wymowa szeroka, czyli w miejscu ę słychać ã (a nosowe): świãtego lub odnosowione a: pamiatam.
Ciekawy jest folklor słowny, szczególnie licznie występują, dobrze zachowane do dzisiaj, teksty pieśni; ich składniki treściowo-formalne wskazują na archaiczne pochodzenie. Dotyczy to głównie pieśni obrzędowych, weselnych (chmielowych) oraz tzw. kolęd życzących, śpiewanych w okresie bożonarodzeniowym i wielkanocnym.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
W Puszczy Sandomierskiej muzyka jest „dzika”, gra się ją „z pazurem”, z „rzazem”, inaczej niż gdzie indziej. Najczęściej kapela (muzyka) grała w dwuosobowym składzie: skrzypce (prym) i basy. Pod koniec XIX w. do składu kapeli dołączył skrzypek sekundzista. U Lasowiaków tańczono chodzonego (równego), cebulkę (cebulę), dzikowiaka, krakowiaka, lasowiaka, mazurkę lasowiacką, oberka, polkę (bez noge, galopkę, hurra, na przytacku, tramlę, w lewo, z przytupem), sztajerka (cholewioka) i W lesie chusty prała.
Obyczaje i obrzędy
Na szczególną uwagę zasługują zwyczaje związane z kolędowaniem. Należy wymienić charakterystyczne jego formy: babska kolęda, kolędowanie na kurki, z żywym koniem, z maszkarami (turoniem, kozą, misiem), gwiazdą, a także przedstawienia w wykonaniu grup teatralnych – głównie herody. Występuje też kolędowanie zapustne (draby, szczodraki).
Jednym z najciekawszych zwyczajów jest zaciąganie honorowych wart przy grobie Chrystusa, od Wielkiego Piątku do Wielkiej Niedzieli, które sprawują specjalne oddziały straży grobowych (turki, fajermany). Warto wspomnieć o straży grobowej w Dzikowcu, Raniżowie, Spiach, Grodzisku czy Wólce Grodziskiej.
Strój
U Lasowiaków wyróżnia się 3 subregiony kostiumologiczne: mokrzyszowsko-grębowski (tarnobrzeski), kolbuszowsko-raniżowski oraz leżajski. Różnice między nimi dotyczą głównie rodzaju haftów i najczęściej występujących motywów zdobniczych, w szczególności ozdabiających stroje kobiece. Natomiast surowce używane do jego uzyskania, ogólny wygląd i typowe zestawienia są wspólne dla wszystkich Lasowiaków. Charakterystyczne jest wykorzystanie surowców naturalnych: materiałów lnianych lub konopnych i sukna.
Ubiór odświętny kobiet składał się z koszuli, spódnicy (fartucha), zapaski. Najbogatsze gospodynie ubierały sukmanę z siwego sukna, na nią nakładały chustę łoktusę. Mężatki nosiły na głowie chamełkę – obręcz drewnianą, na którą nawijano włosy, a na niej czepiec siatkowy oraz chustę czepcową wiązaną w charakterystyczny sposób. Na chustę nakładano rańtuch, który później, w końcu XIX w., noszono na ramionach. Kobiety ubierały skórzane buty przezówki, bogatsze z tzw. harmonią; później modne stały się trzewiki wiązane, na obcasie. Ubiór męski to: portki, koszula, sukmana z brązowego sukna szamerowana; na głowie czapka magierka z kucotami. W lecie ubierano charakterystyczną płótniankę (płóciankę) z lnianego płótna z mankietami i stójką z siwego sukna; na głowie kapelusz pleciony z żytniej słomy. Paradne elementy, to skórzany pas z mosiężną klamrą oraz bury skórzane – oficery. Biedniejsi nosili chodoki – buty szyte z jednego kawałka skóry, wiązane rzemykami.
W subregionie mokrzyszowsko-grębowskim haftowano niemal wyłącznie haftem płaskim, pełnym. Popularne były motywy spirali, wilczych zębów, ślimacznic. Z początkiem XX w. zaczęły pojawiać się motywy roślinne. Charakterystyczny dzisiaj motyw lasowiackiego serca pojawił się stosunkowo późno, upowszechniony przez legendę o sercu przywiezionym przez flisaka dla czekającej panny; zyskał obecnie sławę „motywu przewodniego”. Haftowano czarnymi lub brązowymi nićmi; panny i młode mężatki nosiły stroje z wyszyciami w kolorze czerwonym.
W okolicach Raniżowa i Kolbuszowej, od końca XIX w. upowszechniły się hafty dziurczaste (haft angielski), najczęściej z motywami roślinnymi, przeplecione z motywami geometrycznymi, wyszywane haftem płaskim, pełnym. Hafty, szczególnie dziurczaste, najchętniej wykonywano białymi nićmi. Starsze mężatki sprawiały sobie komplet haftowany czarnymi, a panny i młode mężatki czerwonymi.
W Leżajskiem najbardziej charakterystyczne były krótsze niż w pozostałych subregionach zapaski. Ich dolna krawędź była formowana faliście, a haft dziurczasty o motywach roślinnych lub fantazyjnych był znacznie bogatszy - pokrywał niekiedy nawet 2/3 powierzchni zapaski. Tu najwcześniej z omawianego obszaru upowszechniły się stroje szyte z tkanin fabrycznych, a szczególnie wzorzyste chustki na głowę oraz duże, kolorowe chusty noszone na ramionach.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Najbardziej typowe dla wczesnego osadnictwa puszczańskiego były wsie rozproszone, jednodworcze o nieregularnym układzie pól, z czasem przemieniane w większe przysiółki. Były one skutkiem lokalnych uwarunkowań terenowych i osadnictwa związanego z przemysłami puszczańskimi. Występują również wsie leśno-łanowe (łańcuchówki) i tzw. ulicówki (szeregówki), powstające na bazie zorganizowanego osadnictwa - te ostatnie związane głównie z osadnictwem józefińskim.
Zasadą budowy zagród chłopskich w Puszczy Sandomierskiej była wielobudynkowość. Najczęściej stawiano budynki mieszkalne i gospodarcze pod osobnymi dachami. Rzadko, w najbiedniejszych gospodarstwach, łączono dom mieszkalny ze stajnią, ale miały one oddzielne wejścia. Budowano z drewna, głównie sosnowego, dachy pokrywano kiczkami (skręcanymi odpowiednio snopkami) ze słomy żytniej. We wsiach lasowiackich nie wytworzył się jednolity typ zagrody, ale można wyróżnić:
- puszczańską – z dużą powierzchnią obejścia, ogrodzoną drankami z desek sosnowych dartych wzdłuż słojów,
- wielobudynkową – wydłużoną, z bardzo wąską działką siedliskową;
- biedniacką – składającą się z chałupy pod wspólnym dachem ze stajnią, boiskiem stodolnym i szopą, typową dla najuboższych warstw społeczności wiejskiej, a zlokalizowana najczęściej na terenie wspólnoty gromadzkiej zwanej nawsiem.
W XIX w., w związku z kolonizacją józefińską, został wprowadzany czwarty typ zagrody. Zagroda ta zbudowana była na bazie regularnego czworoboku, o określonych szczegółowo wymiarach siedliska i odległościach między budynkami.
Zabytki materialne
Zabytki kultury materialnej Lasowiaków zobaczyć można w Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, gdzie został im poświęcony cały sektor Parku Etnograficznego. Eksponuje je również Muzeum Etnograficznego im. F. Kotuli – Oddział Muzeum Okręgowego w Rzeszowie i Muzeum Regionalne w Stalowej Woli.
Pośród pozostałości lasów Puszczy przetrwało wiele drewnianych obiektów w zagrodach. W poszczególnych wsiach zobaczyć można drewniane wiejskie kościoły (Cmolas, Poręby Dymarskie).
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
W początkowej fazie osadnicy Puszczy trudnili się przede wszystkim zajęciami związanymi z wykorzystaniem jej bogactw. Uprawiali myślistwo, bartnictwo, lecz przede wszystkim zajmowali się karczowaniem lasu i wykorzystywaniem jego zasobów do produkcji potrzebnych wówczas surowców - zajmowali się: wypalaniem węgla drzewnego, dziegciarstwem, maziarstwem, smolarstwem, potażnictwem i rudnictwem. Ścięte drzewa spławiali (flisactwo) na północ i sprzedawali je w Gdańsku. Funkcjonowało: kowalstwo, szewstwo, tkactwo (głównie płócienne), stolarstwo, bednarstwo, kołodziejstwo, młynarstwo, hutnictwo szkła i żelaza z rud darniowych i inne. Najbardziej charakterystyczne jest: zabawkarstwo (w okolicach Leżajska), garncarstwo (z największym w Polsce ośrodkiem w Medyni Głogowskiej, Pogwizdowie i Zalesiu), wikliniarstwo (w okolicach Rudnika), plecionkarstwo z korzenia sosny (okolice Kolbuszowej), stolarstwo (ze słynnymi ośrodkami w Kolbuszowej i Sokołowie Małopolskim), a z zakresu sztuki rzeźbiarstwo w glinie (Władysława Prucnal, Medynia Głogowska).
Tradycyjne kulinaria
Najbardziej charakterystyczne potrawy w regionie to: kolbuszowska kapusta źmiocano (z kiszonych ziemniaków z dodatkiem grochu i okrasy), weryńska pamuła – zupa z jagód czy pierogi kudłate – z tartych ziemniaków z Łętowni.
Netografia
Nazwa regionu/grupy
Terytorium
http://naludowo.pl/kultura-ludowa/lasowiacy-grupa-etnograficzna-pochod
Osadnictwo
http://naludowo.pl/kultura-ludowa/lasowiacy-grupa-etnograficzna-pochod
Rys historyczny
Gwara i folklor słowny
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
http://naludowo.pl/kultura-ludowa/lasowiacy-grupa-etnograficzna-pochod
Obyczaje i obrzędy
Strój
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Zabytki materialne
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Tradycyjne kulinaria
http://dziedzictwokulinarne.muzeumkolbuszowa.pl/images/od-kuchni-internet.pdf
Literatura
- Bąk S., Gwara „lasowska” Grębowa i okolicy, „Sprawozdania TN”, 1926, t. 6, s. 12-18.
- Fedyczkowska E., Pieśni Lasowiaków. Folklor wokalny terenów dawnej Puszczy Sandomierskiej na podstawie archiwalnych nagrań Franciszka Kotuli, Rzeszów 2008.
- Grad J., Z ludowych tradycji Grodziska. Obrzędy doroczne i rodzinne, Grodzisko Dolne 2011.
- Karczmarzewski A., Ludowe obrzędy doroczne w Polsce południowo-wschodniej, Rzeszów 2013.
- Kotula F., Z sandomierskiej puszczy. Gawędy kulturalno-obyczajowe, Kraków 1962.
- Libera Z., Paluch A., Lasowiacki zielnik, Kolbuszowa 1993.
- Prace i materiały z badań etnograficznych Ośrodka Mokrzyszowsko-Grębowskiego w powiecie tarnobrzeskim, Rzeszów 1968
- Reinfus R., Problem kultury Lasowiaków „Rocznik Województwa Rzeszowskiego”, Rzeszów 1965, 243-260.
- Ruszel K., Lasowiacy. Materiały do monografii etnograficznej, Rzeszów 1994.
- Źródła kultury ludowej Puszczy Sandomierskiej, red. K. Ruszel, Kolbuszowa 2014.
- Słomka J., Pamiętniki włościanina, Warszawa 1983.
