Górale Pienińscy
Górale Pienińscy, zamieszkujący wsie u południowego podnóża Pienin (głównie Sromowce Wyżne i Niżne), cechują się różnorodnym dziedzictwem materialnym i duchowym. Jako że popularną atrakcją turystyczną Pienin już w latach 30. XIX w. był spływ Dunajcem, w kulturze Górali Pienińskich przetrwało wiele elementów związanych z flisactwem - widać to zwłaszcza w ubiorze i specyficznym słownictwie. Tradycyjna zagroda powstawała na planie litery L lub U i była wielobudynkowa - składała się z domu, stajni, stodoły, szopy i innych budynków inwentarskich (np. owczarni, chlewu, kurnika). Tradycyjne potrawy pienińskie były proste, ale zróżnicowane. Przygotowywano różnego rodzaju mączne polewki oraz liczne dania z ziemniakami. Specjalnością regionu był wykom - potrawa z namoczonego bobu podawana z koziną. Do kultury niematerialnej zaliczyć można przede wszystkim stawianie przez kawalerów w dniu 1 maja przed domami panien tzw. mai - specjalnych drzewek, które następnie należało wspólnie ograć i obtańczyć.
Tekst: Joanna Hołda
Nazwa
Nazwa Górale Pienińscy określa grupę polskich górali karpackich zasiedlających południowe podnóża Pienin. Niekiedy obejmuje się nią również Górali Szczawnickich.
Terytorium
Górale Pienińscy zamieszkiwali wsie leżące po południowej stronie Pienin, w zakolach Dunajca – Sromowce Wyżne i Niżne. Region graniczył ze słowackim i polskim Spiszem, Góralami Szczawnickimi i wsiami przejściowymi o silnych wpływach Podhala.
Osadnictwo
Średniowieczne osadnictwo regionu było związane z działalnością klarysek ze Starego Sącza. W 1280 r. ziemie pienińskie przekazała konwentowi jego fundatorka księżna Kinga. Wieś Przekop, później Sromowce, istniała co najmniej od 1323 r. Tam, na szlaku łączącym ziemie Polski z południem Europy, znajdował się bród na Dunajcu. W 1334 r. nastąpił podział wsi na dwie części – Sromowce Niżne i Wyżne.
Krótki rys historyczny
Od XV w. Sromowce wchodziły w skład ziem królewskich, w ramach starostwa czorsztyńskiego. Na początku XIX w., po jego podziale, znalazły się w dominium czorsztyńskim zakupionym przez rodzinę Drohojowskich. Począwszy od lat 30. XIX w. popularną atrakcją Pienin stał się spływ Dunajcem. Na początku XX w. w Sromowcach Niżnych założono przystań flisacką. W 1934 r. organizacją spływów zajęło się Polskie Towarzystwo Flisaków Pienińskich na rzece Dunajec. Obecnie przystań znajduje się w Sromowcach Wyżnych.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara Górali Pienińskich należy do gwar pasa karpacko-podgórskiego, ma silne związki z gwarą podhalańską. Specyficzne dla niej słownictwo jest związane z flisactwem.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Folklor muzyczny i taneczny Górali Pienińskich był podobny jak u Górali Szczawnickich, jednak widać w nim wyraźne wpływy Podhala oraz Spisza. W śpiewie charakterystyczny był swoisty dla regionu Pienin archaiczny wielogłos ze swobodnym krzyżowaniem głosów. Śpiewano wysokimi, czystymi głosami, bez towarzyszenia instrumentów. Śpiewki do tańca wykonywano solowo, zamawiając taniec u kapeli, złożonej ze skrzypiec i basów. Wesela i spotkania towarzyskie przy muzyce rozpoczynał popularny w całym regionie tóniec. Lubiano polki i sztajerki, znane w innych regionach, ale tu wykonywane w specyficzny sposób. Popisowymi tańcami mężczyzn były hajduk i przyjęty z Podhala zbójnicki. W repertuarze współczesnych zespołów folklorystycznych odtwarzających folklor Sromowiec, znajdują się także tańce i melodie Górali Szczawnickich, m.in. znany w Krościenku i Szczawnicy ogrodnik czy taniec-zabawa Żyd.
Obyczaje i obrzędy
Zwyczajem praktykowanym w Sromowcach do lat 70. XX w. było stawanie mai. Były to drzewka świerkowe o pniach oczyszczonych z gałęzi i wierzchołkach przystrojonych wstążkami, które w nocy 1 maja chłopcy wkopywali przed domami panien. 3 maja lub w pierwszą niedzielę po 1 maja odbywało się ogrywanie mai. Chłopcy gromadnie i z muzyką odwiedzali po kolei domy panien. Dziewczyna, dla której postawiono maj, wychodziła przed dom, dawała datek i tańczyła z kawalerem, który ją do tańca prosił. Gdy wszystkie maje zostały ograne, organizowano wspólną zabawę.
Strój
Dawny strój noszony przez mieszkańców Sromowiec jest zaliczany do jednej z odmian stroju spiskiego (kacwińskiej). W latach 20. XX w., pod wpływem mody szczawnickiej, określającej też ubiór flisaków, przyjął elementy stroju Górali Szczawnickich. Mężczyźni nosili białe sukienne portki góralskie o luźnych nogawkach, z jednym przyporem, początkowo zdobione skromnie, później, na wzór szczawnicki, z rozbudowanymi wyszyciami z charakterystycznym ostem przy kieszonkach. Do spodni noszono szerokie pasy liptowskie. Kamizelki starszego typu, z granatowego sukna, zdobione metalowymi guziczkami, zostały wyparte przez niebieskie, bogato wyszywane na sposób szczawnicki. Tradycyjnym wierzchnim okryciem były brązowe sukmany i białe gunie. Dawne kapelusze typu spiskiego, o rondach wywiniętych do góry, zastąpiły kapelusze podhalańskie. Obuwie stanowiły kierpce, bogatsi zakładali buty spiskie, z cholewami wyciętymi w dwa zęby. Kobiety nosiły koszule ze smużkami na ramionach i mankietach. Czerwone, czarne lub zielone sukienne gorsety (lejbiki anglijowe) były zapinane na metalowe guziczki i skromnie zdobione haftem w typie szamerunku. Na gorset lub zamiast niego zakładano reklik – zapinaną na guziczki dopasowaną bluzkę z czarnego aksamitu. Ze spódnic modne były kanafoski z pasiastego lnu, farbanice z płócien wzorzyście drukowanych i śtofki z cienkiej wełny. Mężatki zakrywały włosy czepcem z zębem nad czołem, na który zakładały wiązaną pod brodą chustkę. W latach 30. XX w. modny stał się strój typu szczawnickiego: gorset z czarnego aksamitu wyszywany w kwiaty i tybetowa, kwiecista spódnica.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
W tradycyjnym budownictwie Górali Pienińskich widać wpływy sąsiedniego Spisza. Zagrody były wielobudynkowe, z wysoką bramą wjazdową. Dom mieszkalny z przylegającą stajnią oraz stodołę, szopę i budynki inwentarskie (owczarnię, chlew, kurnik) stawiano na planie litery L lub U. W pewnej odległości od zabudowań, na stoku, wznoszono podpiwniczony spichlerz sypaniec. Budowano przeważnie z drewna świerkowego lub jodłowego, na podmurówki, spichlerze i piwnice wykorzystywano kamień. Stawiano także domy murowane z cegły lub glinianych wałków suszonych bez wypalania, z bogato zdobioną elewacją, podobne do domów nowotarskich. Budynki drewniane wznoszono w konstrukcji zrębowej, szpary między belkami mszono, wylepiano gliną i bielono na siwo. Dachy, najczęściej dwuspadowe z szerokimi okapami w szczytach, kryto gontem. Wraz z rozwojem ruchu letniskowego domy zaczęto szalować deskami, dostawiano ganki i werandy, strychy rozbudowywano o pokoje dla gości.
Zabytki materialne
Cennym zabytkiem regionu jest drewniany kościół pw. św. Katarzyny w Sromowcach Niżnych, wzniesiony w 1513 r. i kilkakrotnie przebudowany. Ruchome wyposażenie świątyni, o średniowiecznej metryce, przeniesiono do nowego kościoła. Można w nim podziwiać m.in. skrzydła tryptyku ze sceną Zwiastowania i gotycką drewnianą chrzcielnicę.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
W Sromowcach powszechnym zajęciem była obróbka lnu i wełny oraz tkactwo. Wykonywano płótna lniane oraz tkaniny wełniane przeznaczone do folowania, a także przyrąbki, czyli barwne wstawki do koszul. W latach 30. XX w. z pociętej na paski, farbowanej bielizny pościelowej, zaczęto tkać pasiaste chodniki. We wsiach pracowali kuśnierze, krawcy i hafciarki. Prosperowały rzemiosła drzewne – ciesielstwo, stolarstwo, bednarstwo, kołodziejstwo. Mężczyźni trudniący się przewozem turystów na Dunajcu wykonywali czółna dłubanki. Wytwarzano koszyki na płody rolne oraz do połowu ryb, także szczotki do szorowania podłóg z łupanych korzeni jałowca. Oryginalną pamiątką pienińską wyrabianą w Sromowcach były orzełki z bukowych lub świerkowych deseczek.
Tradycyjne kulinaria
Tradycyjne potrawy pienińskie były proste. Opierały się na produktach własnego gospodarstwa - zbożu, grulach, karpielach (brukwi), kapuście, mleku krowim i owczym. Uzupełnieniem diety były płody leśne, owoce, mięso, ryby. Jedzono ziemniaki z kwaśnicą, karpiele pieczone na blasze lub polewkę karpielową zaprawioną zasmażką, sufkę czyli żur. Przygotowywano różnego rodzaju mączne polewki (bryjki, sapki, kulasy, cyry), krupy, np. z grzybami oraz kluski z ziemniaków i mąki (dziadki, gałuski). Jedzono je z omastą lub dodatkiem bryndzy i przepijano mlekiem. Z gotowanych ziemniaków ugniecionych z mąką i jajkiem pieczono moskale. Jedzono dzieżtok – potrawę z gotowanych młodych ziemniaków połączonych z kompotem ze świeżych śliwek i doprawioną śmietaną. Specjalnością regionu był wykom z koźliną, potrawa z namoczonego bobu, krótko gotowanego, połączonego z obsmażonym mięsem kozim duszonym z jarzynami, zagęszczona śmietaną z mąką.
Netografia
Terytorium
https://www.etnozagroda.pl/gorale-pieninscy
Rys historyczny
https://www.etnozagroda.pl/gorale-pieninscy
Gwara i folklor słowny
https://www.etnozagroda.pl/gorale-pieninscy/gwara-ciekawostki-gwarowe-w-regionach
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://www.etnozagroda.pl/gorale-pieninscy/tance-goacute-rali-pieninskich
Obyczaje i obrzędy
https://www.etnozagroda.pl/gorale-pieninscy/obrzedy-i-zwyczaje-cz-i
https://www.etnozagroda.pl/gorale-pieninscy/obrzedy-i-zwyczaje-cz-ii
https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek
https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
Strój
https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek
https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
https://www.etnozagroda.pl/gorale-pieninscy/stroacute-j-i-ubioacute-r-codzienny
https://skarbygorali.pl/artykul/gorale-pieninscy-1863493180
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
https://www.etnozagroda.pl/gorale-pieninscy/budownictwo-i-mieszkanie-wiejskie
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek
https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
Tradycyjne kulinaria
https://malopolska.pl/malopolskismak
https://gov.pl/web/rolnictwo/lista-produktow-tradycyjnych12
https://www.etnozagroda.pl/gorale-pieninscy/pozywienie-kuchnia
Literatura
- Baszak S., Pieniński klejnot w potrójnej koronie. Sromowce Niżne – historia, kultura, tradycja, Kraków 2007.
- Brylak-Załuska M. (red.), Krakowiacy, Lachy, Górale. Stroje wsi małopolskiej, t. VIII: Górale Spiscy, Górale Szczawniccy i Pienińscy, Nowy Sącz 2020.
- Ceklarz K., Janicka-Krzywda U. (red.), Kultura ludowa Górali Pienińskich, Kraków 2014.
- Ceklarz K., Pieniny. 80 lat działalności PSFP na Dunajcu, Sromowce Wyżne 2014.
- Górecki S. i W., Ocalić od zapomnienia. Sromowce Wyżne na starej fotografii, Sromowce Wyżne 2013.
- Kamocki J., Z etnografii Karpat polskich, Warszawa 2000.
- Kowalska-Lewicka A., Hodowla i pasterstwo w Beskidzie Sądeckim, Wrocław 1980.
- Kowalska-Lewicka A. (red.), Studia z kultury ludowej Beskidu Sądeckiego, Wrocław-Kraków 1985.
- Reinfuss R., Stroje Górali Szczawnickich, „Atlas Polskich Strojów Ludowych”, t. 1, cz. V Małopolska, z. 18, Wrocław 1949.
