Łemkowie

Nazwa Łemkowie to lokalne przezwisko nadane tej grupie przez Bojków. Wywodzi się od słowackiego słowa łem często używanego przez Rusinów z tej części Karpat. W połowie XIX w. nazwa została przyjęta w pracach krajoznawczych, na przełomie XIX i XX w. upowszechniła się wśród ludności rusińskiej. 

Wsie łemkowskie rozciągały się między Popradem a Osławą, obejmując pasmo Jaworzyny Krynickiej w Beskidzie Sądeckim oraz doliny Beskidu Niskiego. Były częścią zwartego pasa osadnictwa karpackich górali rusińsko-ukraińskich, do których należeli także Bojkowie i Huculi, a po południowej stronie Karpat słowaccy Rusnacy.

Pierwszy etap kolonizacji puszczy karpackiej i górskich rejonów tej części Beskidów wiąże się z XIII i XIV-wiecznym osadnictwem polskim. Powstały wówczas m.in. Muszyna i Tylicz oraz wsie w dorzeczach Popradu i Ropy. Począwszy od XV w. na dotychczasowe osadnictwo nałożyły się fale osadnictwa ludności odmiennej etnicznie – pasterzy wołoskich trudniących się wysokogórskim wypasem owiec oraz ludności rusińskiej. Grupa Łemków ukształtowała się, wchłaniając różne elementy etniczne i kulturowe.      

W 1947 r. Łemkowie zostali wysiedleni na tereny zachodniej i północnej Polski w ramach tzw. akcji „Wisła”.

Gwara i folklor słowny

Dialekt łemkowski należy do grupy języków wschodniosłowiańskich. Odznacza się stałą akcentacją na drugiej zgłosce od końca, co upodabnia go do języka polskiego. W słownictwie wiele jest zapożyczeń słowackich, polskich, węgierskich czy rumuńskich.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

W folklorze Łemków widać wpływy słowackie, węgierskie, rusińskie i polskie. Szczególne miejsce w kulturze łemkowskiej zajmował śpiew. Był czymś naturalnym, towarzyszył spotkaniom, pracy, wypasowi na halach, obrzędom czy zabawom. Repertuar pieśniowy obejmował ballady, pieśni religijne i obrzędowe oraz towarzysko-biesiadne. Dotyczył tematyki miłosnej, emigracyjnej, żołnierskiej, pasterskiej. Często śpiewano bez towarzyszenia instrumentów. Pieśni łemkowskie kształtował charakterystyczny dialekt. Cechą muzyki była wielogłosowość, a poprzez tradycyjny przekaz, powstawanie licznych wariantów tego samego utworu. Śpiew towarzyszył także zabawom - przyśpiewką zamawiało się taniec u kapeli. Najpopularniejsze były walc i polka, a także step, sztajer i sztajerek, hopak, czardasz czy kołomyjka.

Obyczaje i obrzędy

Ciekawy zwyczaj znany w łemkowskich wsiach wiązał się z adwentowymi wieczernicami, na których kobiety spotykały się przy przędzeniu. Weczirkom towarzyszyły odwiedziny grup przebierańców. Byli wśród nich m.in. Cygan, wróżąca Cyganka, Żyd sprzedający śledzie, miśkarz, handlarz mazią, panie z miasta. Inne grupy stanowili czterej baczowie czy kozybraty – dwaj bracia wykonujący zabawne tańce. Spotkania były dla młodzieży okazją do zabaw i żartów. W ostatni wieczór, by przypomnieć, że czas kończyć prządki, chłopcy łamali dziewczętom przęślice.  

Strój

W stroju z zachodniej Łemkowszczyzny widać wpływy słowackie, spiskie i sądeckie. Mężczyźni nosili sukienne spodnie góralskie hołośnie, białe lub brązowe, zdobione lamowaniem ze sznurka wokół przyporów i wypustkami wzdłuż szwów. Latem zakładali płócienne nohałky. Kamizelki z ciemnoniebieskiego sukna, tzw. bruśliki, zdobiono metalowymi guzikami, czasami także skromnym haftem łańcuszkowym. Kurtki z sukiennych samodziałów – hunie, w starszej formie dłuższe i białe, z czasem zastąpiły hunie brązowe, zapinane na czerwone sznurkowe pętlice. Wyróżnikiem stroju była czucha – długi, obszerny płaszcz z ciemnego sukna, z dużym kołnierzem opadającym na plecy. Był on zdobiony odmiennie w różnych częściach Łemkowszczyzny, na przykład w zachodniej były to trzy białe, poziome pasy i długie sznurki, tzw. toroki. Nakryciem głowy były kapelusze uherskie, z podwiniętym do góry wysokim otokiem, wyrabiane na Słowacji.

Stroje kobiet w przeszłości szyto głównie z domowych białych płócien. Z czasem charakterystyczne stały się farbanky - drobno plisowane spódnice z płócien ręcznie drukowanych i podobne do nich zapaski. Na początku XX w. nastała moda na spódnice z kwiecistego tybetu. Gorsety szyto z sukna, tybetu lub ciemnego aksamitu. Były zapinane na guziczki i zdobione lamówkami z tasiemki lub naszyciami z pasmanterii, a na północy regionu także haftem srebrnymi cekinami. Powszechne były płócienne płachty naramienne, tzw. obrusy. Mężatki zasłaniały włosy czepkiem, na który wiązały chusteczkę. 

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Na zachodniej Łemkowszczyźnie przeważały zagrody wielobudynkowe, złożone z domu - chyży i budynku gospodarczego ze stajnią, boiskiem i stodołą, czasami także oddzielnego spichlerza. W dolinie Ropy częstsze były długie zagrody jednobudynkowe, w których pod jednym dachem mieściły się mieszkanie oraz część gospodarcza. Budynki wznoszono w konstrukcji zrębowej, z jodłowych okrąglaków lub płazów, szpary między belkami uszczelniano mchem, który niekiedy lepiono gliną. W zachodniej części zręby pozostawiano surowe, w okolicach Muszyny wokół okien malowano wapnem obwódkę z białych krop. Koło Gorlic ściany były malowane na czarno pozostałościami ropy naftowej, a glina między belkami bielona wapnem. Na wschodzie zręby pokrywano farbą z glinki i zdobiono malowanymi ornamentami geometrycznymi lub roślinnymi. Dachy, w przeszłości czterospadowe, później dwuspadowe z szerokimi okapami w szczytach, w północnej części regionu kryto słomą lub słomą i gontem, na południu samym gontem. Na terenach wypasowych wnoszono sezonowe budynki inwentarsko-gospodarcze i pasterskie.   

Zabytki materialne

Ważnym miejscem jest kaplica na Górze Jawor, poświęcona w 1929 r. w dniu prawosławnego święta Opieki Matki Bożej. Wzniesiono ją w miejscu, gdzie cztery lata wcześniej Łemkini wędrującej do Wysowej miała ukazać się Maryja. Obok świątyni wytrysnęło źródło, którego woda ma mieć cudowną moc. Sanktuarium do tej pory jest miejscem pielgrzymek.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Na Łemkowszczyźnie częstym zajęciem była obróbka drewna. We wsiach pracowali cieśle, stolarze i snycerze. Na własny użytek wytwarzano naczynia i sprzęty domowe, często zdobione rytym ornamentem. Nowica, Kunkowa i Przysłop specjalizowały się w produkcji toczonych łyżek, wrzecion, wałków i pudełek na masło. W okolicach Rymanowa robiono zabawki i pamiątki, m.in. wypalane talerze i kasetki. Ważnym zajęciem była obróbka lnu i wełny oraz produkcja płócien i sukna odzieżowego. Wsie wokół Magury Wątkowskiej były znanym ośrodkiem kamieniarskim, zaopatrującym okoliczne wsie i miasteczka w kamień budowlany oraz wyrabiane z piaskowca osełki, brusy i kamienie do żaren. Kamieniarze z Bartnego i Przegoniny kuli także krzyże, kapliczki i nagrobki zdobione rzeźbionymi figurami. Najsławniejszym artystą łemkowskim jest malarz intuicyjny Epifaniusz Drowniak, znany powszechnie jako Nikifor Krynicki.

Tradycyjne kulinaria

Tradycyjne pożywienie Łemków opierało się na produktach własnego gospodarstwa. Jedzono potrawy z mąki (głównie owsianej i żytniej), kasz jęczmiennych, karpieli, ziemniaków, kapusty, bobu oraz mleka owczego i krowiego. Dodatkiem były owoce, grzyby, orzechy i zioła. Popularny był czyr z razowej mąki gotowany na wodzie, omaszczony skwarkami lub rozrobiony mlekiem, wodą spod kiszonej kapusty czy juchą z rozgotowanych owoców. Z mąki razowej robiono różnego rodzaju kluski – zacierki, bobalky czy mączno-ziemniaczane hałuszky, podawane z bryndzą i skwarkami. Jedzono kiszony żur – kysełyciu, z dodatkiem ziemniaków lub bobu, omaszczony słoniną. Powszechny był war gotowany na kwasie spod kapusty, jedzony ze skwarkami i ziemniakami. Lubiano kiszoną kapustę gotowaną z grochem, grzybami i krupami oraz słoninę w kapuście.

Terytorium

https://www.etnozagroda.pl/test

Osadnictwo

https://www.etnozagroda.pl/test

Gwara i folklor słowny   

https://www.etnozagroda.pl/test/gwara-ciekawostki-gwarowe-w-regionach

https://muzeum.sacz.pl/filmoteka/lemkowie

http://lemko-archive.com/kultura-duchowa/piesni/

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

https://muzeum.sacz.pl/filmoteka/lemkowie

http://lemko-archive.com/kultura-duchowa/taniec/

Obyczaje i obrzędy

https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek

https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji

https://muzeum.sacz.pl/filmoteka/lemkowie

http://lemko-archive.com/kultura-duchowa/boze-arodzenie/

http://lemko-archive.com/kultura-duchowa/narodziny-i-chrzest/

Strój

https://strojeludowe.net

https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek

https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji

https://www.etnozagroda.pl/test/stroacute-j-i-ubioacute-r-codzienny-lemkoacute-w

https://muzeum.sacz.pl/filmoteka/lemkowie

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

https://www.etnozagroda.pl/test/budownictwo-i-mieszkanie-wiejskie

https://muzeum.sacz.pl/filmoteka/lemkowie

Zabytki materialne

http://www.drewniana.malopolska.pl/

https://skansen.mblsanok.pl/ulucz.html

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek

https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji

https://muzeum.sacz.pl/filmoteka/lemkowie

https://muzeum.sacz.pl/filmoteka/wytapianie-dziegciu

Tradycyjne kulinaria

https://www.etnozagroda.pl/test/pozywienie-kuchnia

1. Brylak-Załuska M., Maziarska wieś Łosie, Kraków 1984.
2. Brylak-Załuska M., Dawna Sądecczyzna – Łemkowie. Wybrane zagadnienia z kultury materialnej, Nowy Sącz 2010.
3. Czajkowski J. (red.), Łemkowie w historii i kulturze Karpat, t. I i II, Sanok 1995.
4. Giemza J., Cerkwie i ikony Łemkowszczyzny, Libra 2020.
5. Kolberg O., Dzieła wszystkie, t. 44 i 45: Góry i Pogórze, Wrocław-Poznań 1968.
6. Reinfuss R. (red.), Nad rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, Kraków 1965.
7. Reinfuss R., Śladami Łemków, Warszawa 1990.
8. Reinfuss R., Łemkowie jako grupa etnograficzna, Sanok 1998.
9. Reinfuss R., Zarys kultury materialnej ludności łemkowskiej z dawnego „kresu muszyńskiego”, „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”, nr 34, 1998.
10. Starzyński J., Krakowiacy, Lachy, Górale. Stroje wsi małopolskiej, t. X: Łemkowie Sądeccy i Gorliccy, Rusini Szlachtowscy, red. M. Brylak-Załuska, Nowy Sącz 2020.