Niżne Podhale

Nazwy Podhale Nowotarskie oraz Górale Nowotarscy wskazują na centrum regionu, jakim jest Nowy Targ. Z kolei nazwa Niżne Podhale odróżnia ten region od Skalnego Podhala i tworzy subregion Podhala jako takiego.

Niżne Podhale obejmuje Kotlinę Nowotarską z centrum w Nowym Targu. Jego granica etnograficzna na zachodzie biegnie wzdłuż rzeki Czarny Dunajec, na wschodzie wzdłuż rzeki Białki, na północy stanowi ją pasmo Gorców i Żeleźnicy, a na południu wiedzie od Gronkowa przez Szaflary i Maruszynę do Czarnego Dunajca. Występujące na tym obszarze gleby, powstałe w wyniku nanosów rzecznych, sprzyjały uprawie zboża, choć okres wegetacji był bardzo krótki. Na Podhalu Niżnym występuje wiatr typu fenowego, zwany wiatrem halnym, który wzmaga się głównie na wiosnę i w jesieni, przynosząc zmianę pogody i duże opady deszczu. Podobny wpływ ma inny, słabszy wiatr, zwany orawiakiem. Na omawianym terenie podstawą gospodarki była hodowla bydła i owiec. Dzisiaj istotnym źródłem zarobku mieszkańców jest turystyka.

Od XIII w. Podhale było zasiedlane przez ludność przybywającą z nizin, która trudniła się rolnictwem, korzystając ze stosunkowo żyznych gleb w okolicach Nowego Targu. Dużą rolę w średniowiecznym procesie osadnictwa regionu odegrali cystersi. W kolejnej fali przybyli osadnicy niemieccy zajmujący się głównie handlem i rzemiosłem. Następnie na Podhale przywędrowali Wołosi ze stadami owiec, bydła, koni i kóz, którzy trudnili się pasterstwem i wywarli duży wpływ na ówczesne sposoby gospodarowania.

W czasach I Rzeczpospolitej większa część Podhala należała do królewszczyzny zarządzanej przez starostwo nowotarskie. Ludźmierz, Rogoźnik, Krauszów należały do cystersów, a Łopuszna, Harklowa, Knurów, Dębno i Szlembark były własnością prywatną. W królewszczyźnie ludność posiadała prawo polowania, wypasu na halach i polanach, użytkowania lasu, połowu ryb, a także prawo wnoszenia skarg do sądów królewskich. W okresie zaborów Podhale było administracyjnie podporządkowane Austrii. Trudna sytuacja materialna w XIX w. zmusiła Podhalan do emigracji zarobkowej, głównie do Stanów Zjednoczonych. Napływ kuracjuszy w dwudziestoleciu międzywojennym przyczynił się do rozwoju ludowego przemysłu pamiątkarskiego i artystycznego, zapoczątkował również rozkwit regionalnej turystyki.

Gwara i folklor słowny

Gwara podhalańska jest przez górali używana powszechnie, zarówno w życiu prywatnym, jak i w przestrzeni publicznej (w urzędach czy szpitalach). Cechuje się ona zapożyczeniami z różnych języków: niemieckiego, węgierskiego, słowackiego, rumuńskiego. Charakterystyczne dla gwary Niżnego Podhala jest przechodzenie w końcówkach -ch w -f, co odróżnia mieszkańców tej części regionu od górali ze Skalnego Podhala. Powszechnie wciąż używane są zwroty grzecznościowe pochodzące z tradycji staropolskich – do osób starszych zwraca się w drugiej osobie liczby mnogiej, a więc przez zaimek wy; w rozmowach nie używa się nazwisk, lecz imion w pełnej lub zdrobnionej formie. Istnieją też określone zwroty wobec krewnych: ujku, ciotko, krzesnomatko, krzesnyłojce.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Podhale wyróżnia się na etnomuzycznej mapie Polski nie tylko bogactwem folkloru, ale też jego żywotnością. Folklor muzyczny i taniec towarzyszą góralom przez całe życie, tak w dni świąteczne, jak i powszednie. Praktyki muzyczne występują w formie śpiewu solowego i wielogłosowego bez muzyki lub przy jej akompaniamencie, a także jako muzyka wyłącznie instrumentalna smyczkowa lub grana na instrumentach pasterskich (ta ostatnia obecnie już tylko na scenie). Powszechna jest gra na dudach podhalańskich zwanych kozą. Umiejętności gry na tym instrumencie i jego wytwarzania zostały w 2014 r. wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Taniec góralski, w którym nadrzędną rolę odgrywa mężczyzna, polega na popisie jednej pary. Charakterystyczne jest, że tancerz i tancerka wykonują w tym samym czasie odmienne kroki i nie trzymają się za ręce. Natomiast taniec zbójnicki wykonują wyłącznie mężczyźni, którzy trzymają w ręku ciupagi, a poszczególne figury poprzedzają śpiewem. Rozpoczyna go taniec ozwodny, a kończy krzesany i zielony.

Obyczaje i obrzędy

Obrzędy praktykowane przez mieszkańców Niżnego Podhala można podzielić na doroczne i rodzinne. Niektóre z nich są zbliżone do obyczajów w innych częściach Polski, inne są unikalne tylko dla omawianego regionu. W okresie Bożego Narodzenia praktykowana jest tradycja podłazów, która polega na odwiedzaniu sąsiadów, składaniu im życzeń i symbolicznym rozsypywaniu owsa, by zapewnić obfitość w domu; dawniej kawalerowie przychodzili też w celach matrymonialnych. W okresie Bożego Narodzenia na lokalnych scenach występują liczne grupy kolędnicze, a podczas karnawału - grupy przebierańców. Zimowe wyścigi kumoterek (ściganie się par na sankach ciągniętych przez konia, w 2017 r. wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego), a obok nich skiringu i ski-skiringu, co roku skupiają wielu uczestników i rzesze widzów. W wielkim poście powszechny był zwyczaj polegający na obnoszeniu po wsi przez dziewczęta śmiertki, czyli kukły ze słomy – obecnie jest on już tylko odtwarzany przez zespoły regionalne. Żywe są natomiast tradycje związane z wiosennym i jesiennym redykiem owiec. Charakterystyczne dla współczesnego Podhala są też praktyki związane z obrzędami rodzinnymi, szczególnie te dotyczące chrzcin i pogrzebów, a także weselne oczepiny. Ważną rolę w zwyczajach związanych z weselem odgrywają ci drużbowie, którzy są zwani pytacami. Uczestnicy obrzędów ubierają się zazwyczaj „po góralsku”, a uroczystościom towarzyszy muzyka grana w tradycyjnym składzie instrumentalnym.

Strój

Na Niżnym Podhalu tradycyjny ubiór zakładany jest z okazji ważnych uroczystości rodzinnych, kościelnych i państwowych. Męski strój składa się z białej płóciennej koszuli (zdobionej metalową spinką przypinaną z przodu) oraz wełnianych spodni zwanych portkami, z lampasami i haftowanymi parzenicami poniżej przyporów. Hafty zdobią też wełnianą cuchę, skórzany serdak i kożuch. Przy portkach noszony jest skórzany pas zwany opaskiem, zapinany metalowymi klamrami, a przez górny obręb spodni przewlekany jest też drugi, cieńszy pasek. Głowę przykrywa się filcowym kapeluszem, który przyozdabia taśma z muszelkami lub łańcuszek, a na nogi wkłada się skórzane kierpce lub buty z cholewami. Ważnym elementem odzienia jest kamizelka szyta z niebieskiego sukna. Strój kobiecy przez wieki przechodził liczne metamorfozy. Składa się on z perkalowej bluzki z rozszerzanymi rękawami, jednokolorowej lub kwiaciastej spódnicy z fałdami oraz atłasowego gorsetu zdobionego haftami lub malowanymi wzorami kwiatowymi. Dopełnieniem stroju jest wełniana chusta z frędzlami, kierpce i czerwone korale.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Na Podhalu można wyodrębnić trzy podstawowe typy zabudowy. Pierwszy to zagroda jednobudynkowa, która łączy pod jednym dachem część mieszkalną wraz z gospodarstwem. Drugi to zagroda kątowa, która jest najbardziej klasycznym układem budynków gospodarczych, ustawianych po zachodniej stronie zagrody i pod kątem prostym do budynku mieszkalnego składającego się z sieni, komory, czarnej i białej izby. Trzeci typ to zagroda czworoboczna, która powstawała z rozbudowanej części gospodarczej i tworzyła kształt litery U. Podstawowym materiałem budowalnym było drewno, głównie świerkowe (smrek). Do budowy piwnic i podmurówek stosowano też otoczaki, czyli kamień rzeczny. Naroża budynków stawiano na kamieniach określanych jako pecki. Ściany budynków w zagrodzie wznoszono z drewnianych bali, a bale przepołowione wzdłuż, zwane płazami, służyły do tworzenia konstrukcji ścian domu. Szpary między płazami uszczelniane były mchem, stąd czynność z tym związaną nazywano mszeniem. Z czasem mech zastąpiła wełnianka, czyli cienko strugane wióry z drewna. Dachy domów zamożnych gospodarzy pokrywano gontem, a biedniejszych - deskami. Współcześnie coraz częściej stawiane są domy murowane.

Zabytki materialne

Lokalnymi perełkami architektonicznymi są drewniane kościoły pochodzące z XV w., z pięknymi polichromiami wewnątrz budynku. Najsłynniejsze podziwiać można w Dębnie i w Łopusznej. W tej drugiej znajduje się również datowana na połowę XVIII w. kurtyna wielkopostna, związana z sięgającym średniowiecza zwyczajem zasłaniania ołtarzy specjalnymi kurtynami na czas Wielkiego Postu. Tradycyjna zabudowa XVIII i XIX-wiecznych góralskich chałup przetrwała do dzisiaj w Chochołowie. Z kolei zespół dworski w Łopusznej (obecnie siedziba filii Muzeum Tatrzańskiego) jest pamiątką po dawnych właścicielach ziemskich.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Łatwa dostępność surowca, którym jest drewno, wpłynęła na rozwój rzemiosł w zakresie ciesielstwa, stolarstwa, bednarstwa, snycerstwa, kołodziejstwa. Na Podhalu nadal używane jest określenie budorze na budowniczych domów drewnianych, aby odróżnić ich od murarzy. Umiejętności budorzy nierzadko są przekazywane z pokolenia na pokolenie. Na Podhalu zawsze przywiązywano dużą wagę do zdobienia detali przedmiotów będących wyposażeniem wnętrza domu. Popularne na tym terenie są też rzemiosła związane z obróbką metalu, zwłaszcza kowalstwo, które współcześnie ma przede wszystkim formę kowalstwa artystycznego. Obróbką metali nieżelaznych zajmują się twórcy spinek i sprzączek, dawniej także fajek. Powszechnym na Podhalu surowcem jest skóra, z której wytwarza się kierpce, torby i pasy, dawniej także produkty rymarskie i kuśnierskie. W przeszłości dobrze rozwinięte były też rzemiosła związane z wykorzystaniem włókna i wełny, które wykorzystywano do szycia pantofli, portek i cuch.

Sztuka ludowa na Niżnym Podhalu jest wciąż żywa i bardzo rozpowszechniona. Nie sposób wymienić wszystkich rękodzielników i ludowych artystów, którzy zajmują się malarstwem na szkle, rzeźbą, wyrobami galanteryjnymi i hafciarstwem.

Tradycyjne kulinaria

Pomimo postępującego ujednolicania sposobu żywienia w Polsce, na Podhalu zachowała się w tym względzie pewna odrębność i regionalna specyfika. Tradycyjnie wytwarzane są nadal produkty mleczne - sery, bryndza, bundz, oscypek, gołka, żentyca, redykołka, a z ugotowanych ziemniaków i mąki placki moskole pieczone na blasze, które często podawane są jako przystawki. Podstawowe danie, przygotowywane na bazie ziemniaków, kapusty i mięsa, to zupa kwaśnica. Do regionalnych dań należy też jagnięcina i zupa z bryndzy oraz spyrka - solona słonina w płatach, która była dodatkiem do głównego dania lub osobną przekąską. W dawniejszych czasach, gdy wczesną wiosną doskwierał na Podhalu głód, ważono warmuz, czyli zupę przygotowaną z dziko rosnących roślin. Popularnym daniem była też kluska przygotowywana z owsianej mąki, którą sypało się na wrzącą wodę z dodatkiem soli tak, aby otrzymać odpowiednio gęstą potrawę.

Nazwa regionu

https://zwiazek-podhalan.com/gorale-polscy/podhalanie/

Terytorium

https://tpn.pl/zwiedzaj/wirtualne-tatry

Gwara i folklor słowny

http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=&l2=&l3=podhale

Obyczaje i obrzędy

https://www.etnozagroda.pl/gorale-podhalanscy/obrzedy-i-zwyczaje-rodzinne

https://www.etnozagroda.pl/gorale-podhalanscy/obrzedy-i-zwyczaje-doroczne

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

https://muzeumtatrzanskie.pl/filie/dwor-w-lopusznej/

Zabytki materialne         

http://www.drewniana.malopolska.pl/?page=obiekty&id=38

http://www.drewniana.malopolska.pl/?page=obiekty&id=57

http://www.drewniana.malopolska.pl/?page=obiekty&id=106

http://www.drewniana.malopolska.pl/?page=obiekty&id=112

Inne wyróżniki

https://tpn.pl/poznaj/dziedzictwo

1. Ceklarz K., Kwiecińska M. (red.), Kultura ludowa Górali Podhalańskich, t. 1, Kraków 2024.
2. Gocał K., Góralska muzyka, Kraków 2021.
3. Kamiński L., O mieszkańcach gór tatrzańskich. Najdawniejsza monografia etnograficzna Podhala, oprac. J. Kolbuszewski, Kraków 1992.
4. Kąś J., Ilustrowany Leksykon Gwary i Kultury Podhalańskiej, t. 1-12, Bukowina Tatrzańska-Nowy Sącz-Kraków, 2015-2019.
5. Radwańska-Paryska Z., Paryski W., Wielka Encyklopedia Tatrzańska, Poronin 2004.
6. Trebunia-Staszel S., Śladami podhalańskiej mody. Studium z zakresu historii stroju górali podhalańskich, Kościelisko 2007.
7. Trebunia-Tutka K., Muzyka Skalnego Podhala. Podręcznik do nauki muzyki góralskiej, cz. 1-3, Kraków 2021.
8. Trebunia-Tutka K., Taniec górali podhalańskich, Zakopane 2011.
9. Trebunia-Tutka K., Śpiew Górali Podhalańskich, Zakopane 2012.
10. Tylkowa D. (red.), Podhale. Tradycja we współczesnej kulturze wsi, Kraków 2000.