Powiśle Lubelskie

Nazwa pochodzi od określenia terenów położonych wzdłuż Wisły. Region leży na wschodnim brzegu rzeki.

Powiat puławski leży w zachodniej części województwa lubelskiego nad Wisłą i jej dopływami: Wieprzem, Kurówką i Bystrą. Znajduje się w strefie granicznej Wyżyny Lubelskiej i Niziny Mazowieckiej. Obejmuje Płaskowyż Nałęczowski, którego północną granicę stanowi linia Puławy – Garbów – Ciecierzyn, a południowa rozciąga się na linii Kazimierz – Charz „A”– Lublin, oddzielając go od Równiny Bełżyckiej, schodząc w kierunku Wisły i Równiny Bełżyckiej ostrą krawędzią o wysokości 90 m w okolicach Dobrego. Ukształtowanie terenu jest bogate w obrębie dolin rzecznych, gdzie występują liczne, głębokie (ok. 20 m) wąwozy i doliny, często suche, porośnięte zaroślami i lasami.

Zasiedlanie okolic Puław rozpoczęło się około dziewięć wieków temu. Jedynym szlakiem podróżniczym była wówczas rzeka Wisła i to ona przyciągała ludzi, którzy nad jej brzegami osiedlali się i zakładali osady.

Początkowo powiat puławski stanowił część ziemi sandomierskiej, a po utworzeniu przez Kazimierza Jagiellończyka w  1474  r. województwa lubelskiego teren ten został włączony w  jego skład. W wyniku rozbiorów znalazł się w 1795 r. pod panowaniem Austrii, a po 1809 r. został przyłączony do Księstwa Warszawskiego. Na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego (1815 r.) znalazł się pod zaborem rosyjskim, wchodząc w skład Królestwa Kongresowego i nazwany został przez zaborców powiatem nowoaleksandryjskim. Po wybuchu I wojny światowej na Lubelszczyznę w 1915 r. wkroczyły wojska niemieckie i austriackie, które okupowały te ziemie aż do odzyskania niepodległości przez Polskę. Podczas II wojny światowej w latach 1939-44 ziemie te wchodziły w skład dystryktu Generalnego Gubernatorstwa. W latach powojennych i obecnie przynależą one do województwa lubelskiego.

Gwara i folklor słowny

Obszar ten, mniej więcej po linię Puławy – Łęczna, zaliczany jest do dialektu mazowieckiego, a obszar w okolicach Puław to pasmo gwar określonych jako Powiśle, na którym pojawiają się takie cechy jak: przestawka śr, źr >rś, rź (sporźał, rśodek) czy przyrostek oz- zamiast roz-(ozwora).

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Skład instrumentalny w tym subregionie to: skrzypce, bębenek i czasem harmonia. W zakresie repertuaru tanecznego popularne były w regionie melodie typu podróżniaki, majdaniaki oraz powiślaki. W śpiewach obrzędowych, tak jak dla Lubelszczyzny, charakterystyczne były melodie o skalach wąskozakresowych i o dużym stopniu melizmatyczności.

Obyczaje i obrzędy

Do wyróżniających i zachowanych w tym regionie należy zwyczaj głośnego bębnienia na pamiątkę zmartwychwstania Chrystusa, jakie podejmowano w Wielką Sobotę w Janowcu. W tym widowisku brały udział dwie grupy chłopców z bębnami i pochodniami, którzy rozchodzili się od kościoła w dwóch kierunkach, jedna w stronę cmentarza, druga w stronę Wisły. Obie ponownie spotykały się pod kościołem, wcześniej odwiedzając każdy dom.  

Strój

W regionie występował strój nazywany puławskim. W stroju kobiecym wyróżniająca była koszula bez kołnierza, z kryzką zdobioną haftem, uzupełniana czarnym gorsetem sznurowanym, zdobionym na brzegach kolorowymi taśmami. Charakterystyczna była też fałdzista spódnica, w pasy pionowe lub z tkanin fabrycznych oraz zapaska w poprzeczne pasy. Na głowie mężatki nosiły białe czepki przyozdabiane białym haftem oraz chusty wełniane. Na ramiona zarzucały duże chusty naramienne, zwane „na cztery niedziele”. Dodatkiem były korale. Na nogi wdziewały czarne trzewiki. Męski strój składał się z lnianej koszuli i spodni, kamizelki niebieskiej i sukmany siwej lub ciemnogranatowej, lamowanej niebieskim sznurkiem. Uzupełnieniem stroju był czerwony wełniany pas, w lecie słomiany kapelusz, w zimie czapka barankowa z okrągłym denkiem i buty z cholewami.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Na Powiślu Lubelskim budowano chałupy asymetryczne, składające się z sieni, izby i komory, ustawionych wzdłuż jednej linii. Występowały one w dwóch odmianach: wąskofrontowej z wejściem do sieni w ścianie szczytowej lub w frontowej. Ten pierwszy typ, czyli chałupy wąskofrontowe z amfiladowym układem wnętrz posiadały najczęściej podcień szczytowy, podwieszany na wypuszczonych w tym celu płatwiach i górnych belkach lub wsparty na słupach. Tego typu chałupy występowały na Lubelszczyźnie tylko w okolicach Puław i Opola Lubelskiego.

Zabytki materialne

W dawnej flisackiej osadzie, w Mięćmierzu koło Kazimierza nad Wisłą, zachowało się kilka obiektów dawnej drewnianej architektury wiejskiej, m. in.: chałupy, stodoła, studnia, wiatrak czy przykłady pięknych kapliczek. Wioska stanowi swoisty skansen.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Na Powiślu Lubelskim, jeszcze w latach powojennych utrzymało się tradycyjne tkactwo, szczególnie tkanin zw. pasiakami i kraciakami. Pasiaki wyrabiano splotem rządkowym jednostronnym, składającym się z wąskich pasów najczęściej w 2-3 kolorach, wybranych spośród takich jak: czarny, granatowy, czerwony, fioletowy, biały i niebieski. Wykonywano z nich narzuty na łóżka oraz spódnice lub zapaski do stroju świątecznego. W subregionie działali garncarze, m. in. w miejscowości Motadz, w Rogówce, Woli Czołnowskiej oraz w Baranowie, gdzie na przełomie XIX i XX wieku pracowało 60 garncarzy. Wykonywali oni naczynia siwaki, oraz czerwone, glazurowane i zdobione stylizowanym ornamentem geometrycznym i roślinnym. Na wyróżnienie zasługuje także twórczość wycinankarza z Garbowa Ignacego Dobrzyńskiego, który rozwinął indywidualny styl, inspirując do wykonywania wycinanek innych współcześnie działających artystów, min. L. Solę czy R. Pruszyńskiego.

Tradycyjne kulinaria

Z potraw jakie spożywano na tym terenie wyróżnić można pierogi z siemienia lnianego spożywane podczas wigilii w południowo-zachodniej części powiatu puławskiego. Na weselu w miejscowości Dęba, pow. Puławy jadano flaki z kaszą jaglaną. Jako pieczywo obrzędowe jeszcze na początku XX wieku wypiekano kołacze. W Dębi w poście przygotowywano żelazny barszczyk z chleba namoczonego w słonej wodzie z pieprzem, do tego dodawano utartą cebulę.

Obyczaje i obrzędy   

https://edd.nid.pl/wydarzenia/wystawa-prezentujaca-lokalna-unikalna-tradycje-zwiazana-z-obrzedem-wielkanocnego-bebnienia/

https://www.youtube.com/watch?v=_vgrpYfMIrg

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi https://dzieciakinapoklad.pl/miecmierz-niezwykla-osada-nad-wisla/

Zabytki materialne    

https://www.gminabaranow.pl/index.php/garncarstwo

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło https://www.gminabaranow.pl/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=38&Itemid=62

1. Śliwina Wanada, Wesele puławskie, [w:] Legendy i opowiadania lubelskie, Lublin 1948. Tradycja wielkanocnego bębnienia w Polsce, red. Jan Adamowski, Kazimierz Dolny 2023.
2. Kultura ludowa Lubelszczyzny - stan - wartości - perspektywy, red. Jan Adamowski, Lublin 2021.
3. Smaki ziemi puławskiej, turystyczne, przyrodnicze i kulinarne, red. Danuta Szlendak, Halina Solecka, Andrzej Wenerski, Katarzyna Adamowska, Puławy 2009.
4. Królikowski Ryszard, Ludowe budownictwo drewniane na Powiślu puławskim, [w:] Studia puławskie seria A, zagadnienia społeczno-historyczne, t, 2 (4), red. W. W. Bednarski. Puławy 1990.