Lachy Limanowskie
Lachy Limanowskie to jedna z grup pogranicza góralsko-krakowskiego, zamieszkująca północno-wschodnią część Beskidu Wyspowego, z centrum w miejscowości Limanowa. Grupa ta posiada bogate tradycje muzyczne i taneczne (m.in. kilka rodzajów polek, tańce-zabawy naśladujące pracę rzemieślników, tańczony na cztery pary krzyzok). W gminie Dobra przetrwał dawny zwyczaj dziadów śmigustynych, związany z wiosennym kolędowaniem. Warte uwagi są stroje ludowe tej grupy, wśród których na szczególną uwagę zasługują rozmaicie zdobione gorsety. W lokalnych podaniach i legendach ważne miejsce zajmuje Łysa Góra, na której w Niedzielę Palmową diabeł miał liczyć złote talary. Lachy Limanowskie mogą też poszczycić się unikalnymi kulinariami, z których najbardziej znane są „suski sechlońskie” - śliwki z pestkami poddane procesowi podsuszania i podwędzania.
Tekst: Joanna Hołda
Nazwa
Lachy Limanowskie to jedna z grup pogranicza góralsko-krakowskiego. Zaczęła się kształtować w II połowie XIX w. po utworzeniu powiatu limanowskiego.
Terytorium
Lachy Limanowskie zamieszkiwały północno-wschodnią część Beskidu Wyspowego. Ich wsie rozlokowane były w dolinach rzek Łososiny, Sowliny i Słopniczanki. Centrum stanowiła Limanowa. Grupa była zróżnicowana etnograficznie. Wschodnia część kształtowała się pod wpływem kultury Lachów Sądeckich, na południu i zachodzie silne były wpływy grup góralskich: Górali Sądeckich i Zagórzan. Wyróżniały się wyraziste kulturowo wsie okolic Dobrej, wyodrębniane jako subregion „Lachów od Dobrej”.
Osadnictwo
Zorganizowane osadnictwo tych ziem było prowadzone od końca XIII w., z udziałem polskiej ludności rolniczej. Akcja kolonizacyjna nasiliła się w XIV w., powstały wtedy miasto Tymbark oraz wsie Łososina Górna, Męcina, Słopnice i Dobra. Tymbark i okoliczne wsie były własnością królewską. Klucz strzeszycko-żbikowski należał do klarysek ze Starego Sącza. Większość wsi stanowiła własność prywatną.
Krótki rys historyczny
Wieś Limanową lokowano pod koniec XV w., prawa miejskie otrzymała w 1565 r. Nazwa Limanowa przyjęła się pod koniec XVIII w. W 1876 r., w wyniku reformy administracyjnej, region należący wcześniej do powiatów sądeckiego i szczyrzyckiego, wszedł w skład nowoutworzonego powiatu limanowskiego.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara Lachów Limanowskich należy do gwar małopolskich z terenu limanowskiej wyspy gwar jednonosówkowych.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Folklor Lachów Limanowskich miał wiele wspólnego z pozostałymi grupami lachowskimi, posiadał jednak własne przyśpiewki, a przebieg tańców był odmienny niż u Lachów Sądeckich i Szczyrzyckich. Kapele składały się tradycyjnie z instrumentów smyczkowych: skrzypiec i basów. Z czasem do składu dołączyły klarnet i trąbka oraz heligonka, zastępowana przez harmonię. Taniec u muzyki zamawiano przyśpiewką lub zawołaniem. Do repertuaru należały polki: suwana, z nogi i ciento polka oraz szewc i kowal, czyli tańce-zabawy naśladujące pracę rzemieślników, które u Lachów Limanowskich były bardziej rozbudowane i miały bogatsze przyśpiewki. Krokiem walca tańczono śtajerka. Tańcem wykonywanym przez cztery pary był krzyzok. Tańczono żywiołowo, małymi krokami na płaskiej stopie, przy lekko ugiętych kolanach i wyprostowanej sylwetce. W repertuarze pieśniowym Lachów Limanowskich odnotowano m.in. ciekawe przyśpiewki pasterskie oraz wiele pieśni pielgrzymkowych, wykonywanych podczas odwiedzin w sanktuariach w Kalwarii Zebrzydowskiej i Kobylance. Na szczególnie uroczysty sierpniowy odpust w Kalwarii wierni udawali się kompaniami, którym od końca XIX w. asystowała kapela, a później orkiestra.
Obyczaje i obrzędy
W gminie Dobra przetrwał dawny zwyczaj dziadów śmigustynych, związany z wiosennym kolędowaniem. W drugi dzień Wielkanocy, czyli Śmigustny Poniedziałek, domy odwiedzali przebierańcy w strojach ze słomy, w słomianych czapkach i z twarzami zakrytymi maskami. Nie wydawali artykułowanych dźwięków, jedynie pomrukiwali i turkali, trąbili na baranim rogu. Domownicy starali się oblać ich wodą. Na zakończenie wizyty kolędnicy otrzymywali datek zwany śmigusztem. Zwyczaj, którego pierwotny, magiczny sens został zapomniany, stał się zabawą. Od lat 90. XX w. w Dobrej odbywają się konkursy na śmiguśnioka roku.
Strój
Strój Lachów Limanowskich był zróżnicowany, widać w nim wpływy ubiorów krakowskich, lachowskich i góralskich. Do końca XIX w. we wsiach graniczących z góralskimi i w okolicach Dobrej noszono stroje zbliżone do góralskich: sukienne białe portki góralskie, kierpce, sukienne gunie, serdaki. Z czasem modne stały się białe sukmany typu krakowskiego, z czerwonymi aplikacjami, do których zakładano grantowe spodnie o miejskim kroju i buty z cholewami. W stroju z okolic Dobrej przyjęły się granatowe męskie kaftany bez rękawów, zdobione mosiężnymi guzikami i haftem. W centrum, na północy i wschodzie regionu powszechne były stroje z lnianych samodziałów - spodnie płócionki i letnie płaszcze górnice, które przepasywano pasem srosem. Pod wpływem strojów krakowskich przyjęły się granatowe kamizelki i wełniane czapki magierki. Stroje kobiece szyto z białych samodziałowych płócien i zdobiono skromnym białym haftem. Na gorsety i katanki, oraz modne do lat 70. XIX w. płaszcze obszywane barankiem, tzw. sukienki, przeznaczano płótna i fabryczne sukna w ciemniejszych kolorach. Z czasem upowszechniły się płótna drukowane wzorzyście, a później fabryczne perkale i wełenki. Najbardziej zróżnicowane było zdobienie gorsetów - od skromnych obszyć z pasmanterii po barwne hafty kwiatowe nićmi i koralikami.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
We wsiach limanowskich przeważały zagrody wielobudynkowe. Składały się z chałupy mieszkalnej, często połączonej ze stajnią, oraz stojących oddzielnie stodoły z boiskiem, wozówki i spichlerza. U biedniejszych i w starszym budownictwie zdarzały się zagrody jednobudynkowe, w których część mieszkalna i gospodarcza mieściły się pod wspólnym dachem. Budynki stawiano z drewna świerkowego lub jodłowego, w konstrukcji zrębowej, ściany bielono. Podmurówki, piwnice i części spichlerzy murowano z kamienia. Dachy, w przeszłości czterospadowe, od połowy XIX w. także dwuspadowe ze szczytami szalowanymi deskami, kryto słomą. W okolicach Dobrzej poszycie dachów częściej było gontowo-słomiane lub z gontu. Podobnie jak u Lachów Sądeckich, w izbach z dymnym piecem przez cały rok trzymano krowy. Chałupy bez komina utrzymały się do początku XX w. Wsie miały zwartą zabudowę. Na południu regionu, na terenach górskich, częste były rozrzucone przysiółki oraz pojedyncze zagrody.
Zabytki materialne
Miejscem wspominanym w ludowych podaniach jest Łysa Góra, szczyt niedaleko Limanowej, w Paśmie Łososińskim Beskidu Wyspowego. Pod koniec XIX w. postawiono tam drewniany krzyż, zastąpiony później większym, betonowym. W Niedzielę Palmową, gdy w limanowskim kościele odbywała się procesja z palmami, na Łysej Górze diabeł miał przesypywać i suszyć złote talary.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Wsie Lachów Limanowskich słynęły przede wszystkim z rzemiosł drzewnych, w tym z wyrobu gontów i naczyń klepkowych, sprzedawanych także poza regionem, m.in. w Wieliczce i Krakowie. W wielu gospodarstwach zajmowano się wyrobem drobnych sprzętów drewnianych i koszyków. Ważnym zajęciem była obróbka lnu oraz wełny owczej. Nici przygotowywano w domach, tkaniem zajmowali się tkacze. Najwięcej pracowało ich w okolicach Dobrej i Pisarzowej. We wsiach działały farbiarnie płócien, Dobra znana była z wyrobu płócien drukowanych we wzory. Cenionym ośrodkiem produkcji sukna odzieżowego z wełnianych tkanin była Żmiąca. W połowie XIX w. pracowało tam około 50 sukienników. Limanowa skupiała krawców, szewców, kuśnierzy i kapeluszników.
Tradycyjne kulinaria
W tradycyjnej kuchni Lachów Limanowskich przeważały potrawy mączne, gównie z żyta i owsa, a także przygotowane z kapusty, ziemniaków, brukwi, grochu. Spożywano mleko krowie i owcze oraz jego przetwory, a także owoce, głównie jabłka, śliwy i gruszki. Jedzono owocowe pamuły, bryjki, krupy z dodatkiem grzybów, grochu, sera czy owoców, omaszczone masłem lub skwarkami i przepijane mlekiem, kwaśnice z ziemniakami, żur, podpłomyki czy kołacze. Dziś region słynie z przetworów mlecznych - kefirów, śmietany i serów z mleka krów rasy czerwonej polskiej, której hodowlę rozpropagowali w XIII w. cystersi ze Szczyrzyca. Z tradycyjnej kuchni wywodzą się także suski - suszone śliwy, z których znana jest Sechna.
Netografia
Terytorium
https://www.etnozagroda.pl/lachy-limanowskie-test
Rys historyczny
https://www.etnozagroda.pl/lachy-limanowskie-test
Gwara i folklor słowny
https://www.etnozagroda.pl/lachy-limanowskie-test/gwara-ciekawostki-gwarowe-w-regionach
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://www.etnozagroda.pl/lachy-limanowskie-test/tance
https://www.etnozagroda.pl/lachy-limanowskie-test/tance-lachoacute-w-limanowskich
https://www.ldk.limanowa.pl/historia-limanowska-slaza
Obyczaje i obrzędy
www.etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
Strój
www.etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
Tradycyjne kulinaria
Literatura
- Brylak-Załuska M. (red.), Krakowiacy, Lachy, Górale. Stroje wsi małopolskiej, t. IV: Lachy Limanowskie, Lachy Szczyrzyckie, Nowy Sącz 2020.
- Ceklarz K., Babcyne korale. Z etnografii południowej Polski, Kraków 2012.
- Gawron W., Wesele Lachów Limanowskich, [w:] Materiały etnograficzne z powiatu limanowskiego, z. 2, red. P. Kaleciak, Wrocław 1971.
- Wielek, J., Strój Lachów Limanowskich, „Atlas Polskich Strojów Ludowych”, t. 32, cz. V Małopolska, z. 13, red. A. Jacher-Tyszkowa, Wrocław 1988.
- Wielek J., Materiały etnograficzne z okolic Limanowej, „Zeszyty Muzeum Regionalnego Ziemi Limanowskiej”, nr 1, 1991.
- Wojtusiak E., Kultura ludowa w dolinie górnej Łososiny, Dobra-Kraków 2011.
- Zborowski J., Ludność góralska w powiatach limanowskim i nowotarskim w roku 1813, „Lud”, t. XXVIII, 1929.
