Region puszczański
Charakterystyczne dla tego regionu są tradycje bartnictwa, które sięgają czasów przedfeudalnych. Tradycje kulinarne opierają się o miody, z których wytwarzane są też liczne nalewki o właściwościach leczniczych, często na bazie owoców leśnych. Przetrwały także tradycje domowej konserwacji grzybów, w tym nieco zapomniane ich kiszenie. Wartość etnograficzną stanowią pieśni odpustowe, wykonywane przez dziadów kościelnych przy okazji obchodów święta parafii. Utwory te, częściowo o charakterze religijnym, wykonywano z towarzyszeniem pojedynczych skrzypiec lub harmonii. Z twórczości ludowej na wzmiankę zasługują wyciananki kozienickie, które do I wojny św. były powszechną formą zdobienia izb mieszkalnych.
Tekst: Justyna Górska–Streicher
Nazwa
Tereny leśne, pozostałości po dawnej Puszczy Radomskiej, dziś Puszcza Kozienicka.
Terytorium
Subregion położony jest na terenie Puszczy Kozienickiej, na obszarze Kozienickiego Parku Krajobrazowego oraz rezerwatów przyrody. Głównymi zajęciami ludności było łowiectwo i bartnictwo, hodowla bydła, a także prace przy wyrębie i spławianiu drewna Wisłą.
Osadnictwo
Najstarsze osady puszczańskie to Sieciechów i Świerże. Pod koniec XIV i XV w. powstało kilka kolejnych wsi, ale zasiedlenie było małe, ze względu na centralne położenie w puszczy, w połowie drogi pomiędzy Krakowem i Wilnem, dwiema ówczesnymi stolicami Polski. Puszcza była ulubionym miejscem polowań królewskich, szczególnie Władysława Jagiełły. Największe tereny należały do dóbr królewskich, co chroniło je przed nadmiernym wyrębem i intensywnym osadnictwem, które rozpoczęło się dopiero w wieku XVIII. Wyjątkiem były tereny północno-wschodnie, od XIII w. własność opactwa benedyktynów sieciechowskich, którzy intensyfikowali uprawy i dbali o szybszą kolonizację.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
W gwarze regionu występuje typowe mazurzenie, z przejściem wygłosowego -ej w -y, podwyższenie artykulacji z -e do -y, bezdźwięczna wymowa wygłosowej spółgłoski przed spółgłoskami półotwartymi lub samogłoskami, występuje upraszczanie wyrazu „sobie” do „se”. Gwary regionu są charakterystyczne, nieróżnicujące, ale jednak wpływające na specyfikę,
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
W ramach badań etnograficznych, prowadzonych na tych terenach w latach 60. XX w zinwentaryzowano m.in. około 500 pieśni. Niestety, nie zachowały się nagrania, dotrwały za to zapisy nutowe i teksty. Pieśni dożynkowe czy przyśpiewki weselne, choć ze słowami modyfikowanymi na potrzeby lokalne i często tworzonymi na potrzeby sytuacji, nie zaskakują. Największą wartość etnograficzną ma zbiór pieśni odpustowych, wykonywanych przez dziadów kościelnych, najczęściej przy okazji obchodów święta parafii. Utwory te, częściowo o charakterze religijnnym wykonywano z towarzyszeniem pojedynczych skrzypiec lub harmonii i według relacji, wzruszający charakter utworów, gromadził pod kościołami dziesiątki wiernych.
Obyczaje i obrzędy
Charakterystyczne dla regionu są tradycje bartnictwa, które sięgają czasów przedfeudalnych. Jeszcze w XVI w. ponad 15% ludności zamieszkującej te tereny utrzymywało się wyłącznie z bartnictwa. Bartnicy byli wieczystymi dzierżawcami barci, z prawem wolnego pozyskiwania wszelkich pożytków lasu i obowiązkiem uiszczania daniny w miodzie. W swojej działalności wykorzystywali roje pszczół osiadłe w naturalnych dziuplach lub w barciach celowo wydzianych przez bartnika. To właśnie był najtrudniejszy element pracy: barcie (obliny) wykonywano na wysokości od 2 do 20 m, w żywym, mającym od 100 do 300 lat dębie, świerku lub lipie. Barć miała wymiary około 130 cm wysokości, 10 cm szerokości i 35 cm głębokości. Z takich barci, po zasiedleniu w nich pszczół, zbierano miód. Trzeba dodać, że za barć, inaczej oblinę, uważano nie pojedyncze drzewo, ale większy zbiór sosen bartnych, nazywany kątem bartnym. Granice tych kątów wyznaczały naturalne granice np. strumyki czy ścieżki. Dodatkowo, dla uniknięcia nieporozumień, drzewa znakowano prostymi, schematycznymi wycięciami siekiery, innymi słowy „podpisywano” swoją własność. Ostatni odnotowany znak tego typu pochodzi z 1833 r. Ten dość skomplikowany system wymagał odpowiednich regulacji. Bartnicy organizowali się w stowarzyszenia, wybierali spośród siebie starostów, ławników i organizowali sąd bartny, który rozstrzygał nieporozumienia, sprawy sprzedaży czy zamiany barci, potwierdzał prawo dziedziczenia, itp. Stowarzyszenie bartne odpowiadało za prawo obelne, a jego członkiem zostawał każdy posiadacz barci, po złożeniu przysięgi na święte prawo obelne. Choć w połowie XIX w. bartnicy przenieśli barcie na teren swoich zagród, a z czasem rozwój uli ramowych sprawił, że pszczelarstwo stało się dość powszechne, pamięć o prawie obelnym i korzyściach płynących ze współpracy, z pewnością pozostała żywa. Podobnie jak zamiłowanie do pszczół. Pasieki na tych terenach są stosunkowo liczne.
Strój
Strój ludowy wykonywany był z samodziału. Używano tkanin wełnianych, pasiastych. Zachowały się informacje o tradycji wykonywania tkanin z konopi. W przekazie ustnym funkcjonuje także specyficzne nazewnictwo poszczególnych elementów stroju. I tak: spódnica to prędziocha lub pręziocha, baryła, buchora czy sorec; zapaska przedsobna to burecka lub fartuch, a gorset to stanik. Głowy nakrywano chustkami: salinówkami, bukietówkami, popelinówkami lub tureckimi. Ciekawa była metoda wykonywania zapaski przedsobnej. Na czarnym tle wprowadzano wątki białej bawełny oraz wielokolorowe paski. Tak przygotowane tkaniny karbowano poprzecznie: samodział układano w drobne fałdy, fastrygowano nicią i nakrywano płótnem. Dla utrwalenia plis, na tkaniny układano gorące, wyjęte z pieca chleby i pozostawiano do ostygnięcia. Temperatura utrwalała karby.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Początek osadnictwa w Puszczy związany jest ze specjalistycznym wykorzystywaniem lasu. Osiedlali się tu bartnicy, smolarze, węglarze, istniały liczne tartaki i młyny. Intensywny okres zakładania wsi przypada na wiek XVIII. Powstająca od tego czasu zabudowa znacznie różniła się od tej na sąsiednich terenach. Obok ulicówek powstawały liczne przysiółki, a budynki w zagrodzie były zdecydowanie obszerniejsze, z podłogami wykładanymi deskami. Łatwy dostęp do drewna, liczne tartaki, dostępność opału, sprzyjały większej zabudowie. W XIX w. zaczęto na tych terenach osiedlać ludność sprowadzoną znad Sanu, z Puszczy Sandomierskiej. Posaniacy tworzyli własne enklawy w Augustowie, Laskach i Stanisławicach. Tamtejsza zabudowa drewniana różniła się dekoracyjną snycerką.
Zabytki materialne
Do wyróżniających się zabytków regionu należy:
- leśniczówka Garbatka–Letnisko, ul. Krasickiego, to budynek drewniany w stylu zakopiańskim z 1926 r., projektu Antoni Boretti’ego, zrealizowany przez grupę górali. P
- zachowane w Garbatce budownictwo letniskowe z międzywojnia: willa „Róż”, willa „Zofiówka”, willa „Piotrówka” czy willa „Radosna”.
- zespół pałacowo–parkowy z XVIII w. w Kozienicach. Projekt pałacu wykonany jest w stylu barokowym przez Franciszka Placidi’eg; projekt ogrodu w stylu angielskim – Jana Kantego Fontany. Obecnie siedziba Urzędu Miejskiego oraz muzeum.
- zespół klasztorny benedyktynów sieciechowskich, Opactwo 17. Pierwotny klasztor powstał w XII w., obecne zabudowania pochodzą z wieku XVIII. W skład zespołu wchodzą: kościół bogato dekorowany malowidłami ściennymi, dzwonnica, przeorat, pałac opacki, ogrodzenie z kaplicami i fragmenty klasztoru, z których część znajduje się w trwałej ruinie.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Okres powojenny był szczęśliwym czasem dla sztuki ludowej. Na fali wcześniejszych, międzywojennych zainteresowań „ludowizną” powstawały spółdzielnie, stowarzyszenia, muzea, organizowano konkursy i przyznawano stypendia twórcze. Tradycje regionalne stawały się bazą do rozwoju twórczości artystycznej. Nie inaczej było na terenach puszczańskich, gdzie kultywowane przez pokolenia tradycje obróbki drewna: snycerstwa, ciesiołki, stolarki (umiejętności o charakterze rzemieślniczym) przerodziły się w pasje artystyczne. W latach 70. XX w. powstał kozienicki ośrodek rzeźbiarski, wspierany przez dom kultury w Kozienicach, z prężnie prowadzoną sekcją rzeźby ludowej. Cechą charakterystyczną prac z tego terenu była monumentalność i bogate polichromowanie. Prace funkcjonowały w przestrzeni miejskiej: realizowane w czasie plenerów, trafiały następnie na tereny zielone nowo powstających osiedli mieszkaniowych w Kozienicach i Radomiu. Dziś prace Grzegorza Szewczyka, Jerzego Krześniaka, czy Henryka Karasia są ozdobą muzealnych kolekcji.
Na podtrzymanie tradycji rękodzielniczych i twórczych miał także wpływ ośrodek w okolicznym Turnie. Przez wiele lat funkcjonował jako miejsce rekreacji oraz organizacji spotkań o charakterze twórczym. W 1986 r. zorganizowano tam Uniwersytet Ludowy, w którym nauka trwała dwa lata, a uczono ceramiki i tkactwa artystycznego.
Na wzmiankę zasługują wyciananki kozienickie, które przed pierwszą wojną światową były powszechną formą zdobienia izby mieszkalnej. Tradycja ta przetrwała tylko szczątkowo i w późniejszych badaniach z lat 80. XX w. odnotowywano tylko nieliczne formy. Najpopularniejsze były wyciananki jednobarwne, jednoosiowe przedstawiające formy kogutków i rózg weselnych. „Wymiana” starych wycinanek na nowe, odbywała się w okresie przedświątecznym. Puszczańskie to do dziś „zagłębie” folkloru, z licznymi grupami koronkarek, hafciarek, czy rzeźbiarzy.
Tradycyjne kulinaria
Tradycje kulinarne opierają się o miody, z których wytwarzane są liczne nalewki o właściwościach leczniczych, często na bazie owoców leśnych. Przetrwały także tradycje domowej konserwacji grzybów, w tym nieco zapomniane kiszenie. Jako ciekawostkę warto dostrzec jedyną winnicę. W Borku uprawia się sześć odmian winogron, a na miejscu można zapoznać się z procesem produkcji wina i poddać urokom degustacji.
Netografia
Terytorium
https://www.kozienicepowiat.pl
https://modanamazowsze.pl/kozienicki-park-krajobrazowy/
https://mynaszlaku.pl/puszcza-kozienicka-i-park-krajobrazowy/
https://kozienice.radom.lasy.gov.pl/lesny-kompleks-promocyjny
Gwara i folklor słowny
http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=&l5=teksty-przewoz1
Obyczaje i obrzędy
https://pl.wikisource.org/wiki/Encyklopedia_staropolska/Bartne_prawo
Zabytki materialne
https://zabytek.pl/pl/obiekty/opactwo-zespol-klasztorny-benedyktynow-ob-kosciol-parafialny-p
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://fbc.pionier.net.pl/details/oai:cyfrowaetnografia.pl:3825
http://en.muzeum-radom.pl/coffer-newspaper/dekoracja-w-wiejskiej-izbie-wycinanki/1977
Inne wyróżniki
Literatura
- Danuta Dalekta, Krzysztof Zając, Tradycja Mazowsza, powiat kozienicki, przewodnik subiektywny, Warszawa 2010
- Garbatka Letnisko, Warszawa 1930
- Ryszard Kucharski, Życie codzienne w przedwojennych Kozienicach, Kozienice 2000
- Jerzy Czajkowski, Wycinanka kielecko-radomska, „Polska Sztuka Ludowa”, Warszawa 1956, nr 4-5
- Marianna Dziedzicka, Kronika Garbatki Letnisko, Pionki 1998
- Justyna Górska–Streicher, Od artysty ludowego do wytwórcy sztuki, Radom 2019
- Danuta Kopertowska, Nazwy miejscowe województwa radomskiego, Kielce 1994
- Józef Gacki, Jedlnia, w niej kościół i akta obelnego prawa, Radom 1874
