Pogranicze polsko-ruskie

Nazwa regionu odnosi się do terenów przygranicznych Polski i Ukrainy. Historyczna nazwa to Kresy Wschodnie, niekiedy uściślana jako południowo-wschodnie. Obecnie jednak nazwy Kresy używa się rzadko, ze względu na negatywne konotacje słowa kres – oznaczającego peryferia w stosunku do centrum. W literaturze (J. Kamocki) spotkać można określenie ludności tego terytorium jako „grupa przemyska Kresowiaków (grup kresowych)”.

Teren pogranicza nie jest zwartym regionem geograficznym. Obejmuje południowo-wschodnią część Kotliny Sandomierskiej aż do podnóży Roztocza, Pogórze Dynowskie i Przemyskie oraz skrawek Bieszczadów. Krajobraz północnej części pogórzy tworzą pasma o łagodnej linii grzbietowej, na południu przechodzące w górzysty masyw Bieszczadów. Cały obszar porastają liczne lasy jodłowo-bukowe i sosnowe na stokach wzgórz oraz łęgowe w dolinach rzecznych, zajmujące nawet 50% Pogórza Przemyskiego. Cały obszar cechuje niski poziom urbanizacji, uprzemysłowienia oraz wtórne, dzikie zalesienia.

Przed wojną tereny pogranicza polsko-ruskiego były zaludnione przez mieszające się grupy ludności polskiej i ruskiej, z przewagą tej drugiej. XV-wieczne osadnictwo polskie łączyło się w mieszane osady z rusińskimi. Typowo polskie wsie skupiały się przede wszystkim wokół zakładów przemysłowych, szczególnie hut szkła. Ludność polska zamieszkiwała również w miasteczkach. Do II wojny światowej teren był stosunkowo gęsto zaludniony. Po wysiedleniach prowadzonych od jesieni 1944 r., początkowo do ZSRR, a następnie na tereny zachodniej Polski, obszar utracił nawet 70% ludności. Na wyludnione tereny napływali mieszkańcy z przeludnionych wsi rzeszowskich i krakowskich.

Tereny pogranicza polsko-ruskiego zostały włączone do ziem Korony w XIV wieku przez Kazimierza Wielkiego. Rozpoczęła się wówczas akcja kolonizacyjna, która miała na celu zaludnienie terenów spustoszonych wojnami i częstymi najazdami tatarskimi. Kolonizacja ta wprowadziła ludność polską, niemiecką oraz nową ludność rusińską, co wpłynęło na wieloetniczny charakter osadnictwa po tym okresie.

W wiekach od XIV do XVI pogranicze zasiedlali również pasterze wołoscy, zajmujący tereny niezdatne dla rolnictwa. Wśród polskich osadników znajdowali się chłopi oraz drobna szlachta zagrodowa z osadnictwa wojskowego, której Korona nadawała ziemię dla obrony granic. Ponieważ ludność niemiecka szybko zasymilowała się z Polakami (osadnicy dodawali do swoich nazwisk polskie końcówki, przyjmowali też polskie imiona), a wołoska uległa wchłonięciu przez Rusinów, na omawianym obszarze istniały wsie albo jednorodne etnicznie (polskie lub ruskie), albo mieszane.

Gwara i folklor słowny

Mieszkańcy pogranicza polsko-ruskiego posługują się gwarą mieszaną, typową dla ludności jedno- lub dwujęzycznej. Gwary sytuują się na południowo-wschodnich krańcach dialektu małopolskiego. Charakterystyczne są liczne zapożyczenia z języka ukraińskiego, z typowym silnym akcentem wyrazowym (kresowym), wymowa ł zębowego, miękka wymowa l (nalieżał), występowanie w przymiotnikach końcówek -yj, -ij (dobryj, wysokij), tworzenie zdrobnień imion męskich (Jóźko), a także zapożyczenia całych wyrazów, np. bałakać (mówić) czy korowaj (obrzędowe ciasto weselne).

W folklorze słownym wyróżniają się przemowy i dialogi używane przy kolędowaniu (z Herodem, z drzewkiem), przysłowia często mające lokalne odniesienia, a także duża ilość zagadek. Charakterystyczne jest używanie tekstów zamiennie, raz w języku polskim, innym razem w ukraińskim/ruskim.

Warto dodać, że chłopi polscy łatwo ulegali rutenizacji (często już w drugim pokoleniu), przy polskości pozostawali głównie potomkowie schłopiałych osadników pochodzenia szlacheckiego. W efekcie mowa polska była traktowana na tych terenach jako pańska, a ruska jako chłopska.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Na terenie pogranicza polsko-ruskiego ważną rolę odgrywały i wciąż odgrywają pieśni. Szczególnie wyróżniają się kolędy śpiewane podczas świąt Bożego Narodzenia, ale i Wielkanocy, zarówno polskie, jak i ukraińskie/ruskie. Popularne były ukraińskie bożonarodzeniowe koladki i szczedriwki - z archaicznymi elementami tekstowymi i muzycznymi - oraz wesnianki i haiwki; do II wojny światowej nie zmieniano tego rysu obchodów dorocznych. Przy obrzędach rodzinnych częściej śpiewano pieśni z polskimi tekstami, zarówno w domach polskich, jak i ukraińskich. Podobnie było w przypadku pieśni powszechnych, np. zawodowych, pasterskich, rekruckich, żołnierskich.

Na omawianym terenie zachowało się wiele melodii archaicznych, modalnych. Ciekawe jest wykonawstwo śpiewu: charakterystyczne jest rubato wykonawcze, recytatywy w śpiewie, a także bogata ornamentyka melodii. Szczególną formę miały śpiewy wędrownych dziadów, a także lirników, którzy na jarmarkach, odpustach czy wędrując po różnych miejscowościach, wygłaszali recytacje lub melorecytacje - legendy o świętych, rozmaite dumy historyczne (byliny) i ballady. Lirnicy wszystkie utwory wykonywali z towarzyszeniem liry korbowej. Trzeba też wspomnieć o charakterystycznych instrumentach pasterskich: drewnianych, krótkich piszczałkach - denciwkach i sopiwkach oraz dłuższych trembitach lub rogach.

Do tańca przygrywała kapela (muzyka), składająca się wymiennie ze skrzypiec, basów, cymbałów i bębna. Bywało, że grywał sam cymbalista, ale zawsze z towarzyszeniem bębna, na którym wybijano rytm, niekiedy nawet drewnianą łyżką. Na wskazanym terenie ważna była melodia taneczna, ale najważniejszy był rytm, który nierzadko odgrywał wręcz pierwszoplanową rolę. Oprócz tańczonych tu polek, trampolek, mazureczek czy krzyżaków charakterystyczne były kołomyjki (szczególnie koło i czaban), tańce kozaczkowe, prysiudka oraz arkan lub hajduk – taniec męski w kole.

Obyczaje i obrzędy

Na terenie pogranicza polsko-ruskiego charakterystyczne są zwyczaje związane z kolędowaniem bożonarodzeniowym i wiosennym. Szczególną uwagę zwracają zabawy wielkanocne, tzw. łahiwki lub hałahiwki: chłopcy przedstawiają woły lub konia, co ma skłonić właścicieli wsi do wręczenia datków. Dziewczęta bawią się w żelmana, ksenię swachę, halę, krutę-rutę, duszkę-czernuszkę.

Strój

Ze względu na znaczne zmiany osadnicze po II wojnie światowej, bardzo trudno jest wskazać strój, elementy czy zestawy odzieży, charakterystyczne dla wskazanego terenu, co jest sytuacją nietypową w skali kraju. W zapisach historycznych odnaleźć można informacje, że Polacy posiadali strój mniej strojny niż Ukraińcy. Polskie kobiety nosiły strój biały (koszula, spódnica, zapaska), w zimie szafirowe spódnice i kaftaniki, koszule często bez haftów. Mężatki miały na głowie lniany rańtuch oraz białe chusty (peremitki), zakrywające zielony czepek. Bogatsze sprawiały sobie elementy stroju krakowskiego. Mężczyźni nosili opończe szare lub czarne, z wyłogami, szamerowane zielonymi wstążkami lub włóczką, z kapturem, zaś latem płócienice. Ukraińcy nosili strój bardziej kolorowy, kobiety przejęły zdobienia i hafty z okolic Kołomyi.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Powojenne migracje na wyludnione tereny pogranicza polsko-ruskiego spowodowały zatarcie przedwojennej kultury tych ziem. Nowi mieszkańcy zniszczyli wiele pozostawionych budynków (w tym cerkwi), traktując je jak materiał budowlany. Tworzono państwowe gospodarstwa rolne, których zakładanie często wiązało się z „zaoraniem” pozostałości starych wsi w celu zwiększenia areału rolnego. Niemniej jednak na podstawie materiałów historycznych można stwierdzić, że krajobraz kulturowy wsi ukształtował się w okresie nowożytnym. W tym czasie powstały wsie w typie łańcuchówek z zabudową ciągnącą się po obu stronach drogi, często biegnącej wzdłuż doliny potoku, z pasowym układem gruntów i drogami bocznymi. Można odnaleźć również relikty starszych założeń okalających owalny plac lub staw.

Przy drodze, na początku wydłużonych działek siedliskowych, rozlokowywano zagrody złożone z kilku budynków – chałupy i obiektów inwentarskich oraz służących do przechowywania zbiorów. Na omawianym terenie występowały również zagrody jednobudynkowe, łączące pod jednym dachem wszystkie ważne pomieszczenia mieszkalno-gospodarskie.

Chałupy były najczęściej jednotraktowe, trójwnętrzne (izba, sień, komora), o konstrukcji wieńcowej, przeważnie szerokofrontowe z drzwiami w dłuższej elewacji. Występowały również domy przysłupowe, budowane w sposób podobny jak we wschodniej części Rzeszowiaków (Przeworskie). Ich konstrukcja składała się jedynie ze słupów podpierających dach, połączonych z płatwiami mieczami.

Osobny typ domów, często kojarzony z osadnictwem ruskim, to domy nazywane przez Franciszka Kotulę w słupy. Typ ten polega na wykorzystaniu konstrukcji sumikowo-łątkowej - słupy były wpuszczane czopami w podwaliny i płatwie, drążono w nich pionowe bruzdy, w które wkładano poprzecznie wąskie brusy. Czasami połączenie słupów z płatwiami wzmacniano ryglami. Późniejsze konstrukcje stanowiły połączenie konstrukcji wieńcowej i sumkowo-łątkowej. W takiej mieszanej konstrukcji narożniki wiązano na zamki charakterystyczne dla konstrukcji wieńcowej, a słupy wstawiano w środku ścian na wysokości okien i drzwi, a następnie łączono je z brusami na sumik i łątkę.

Jeszcze innym, charakterystycznym dla tego regionu typem domów, wywodzącym się prawdopodobnie z budownictwa małomiasteczkowego, były domy ze spiętrzonymi rysiami. Miały one konstrukcję wieńcową, ale trzy ostatnie wieńce układano schodkowo z coraz dłużnych bali, a płatwie kładziono na ostatnim najdłuższym, co pozwalało stworzyć szeroki okap i nadawało budowli monumentalny wygląd.

Zabytki materialne

Zabytki zebrane na pograniczu polsko-ruskim można zobaczyć w Muzeum Kresów w Lubaczowie, Zagrodzie Kresowej w Baszni Dolnej, Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej, a także w obiektach sakralnych: zespole cerkiewnym w Radrużu, Nowym Bruśnie czy w Piątkowej. Szczególnie znana jest miejscowość Kalwaria Pacławska (XVII w.) - jeden z największych ośrodków pielgrzymkowych związany z Sanktuarium Męki Pańskiej i Matki Boskiej Pacławskiej.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Jednym z najważniejszych rzemiosł regionu kresowego było kamieniarstwo bruśnieńskie. Wiązało się z istnieniem w Bruśnie Starym jednego z najstarszych ludowych ośrodków kamieniarskich w Polsce (funkcjonował on od XVI w. do lat 40. XX w.). Do dzisiaj na starych cmentarzach regionu można podziwiać kamienne nagrobki i rzeźby. Ważną dziedziną rzemiosła było stolarstwo, związane z ośrodkiem w Jaworowie (dzisiejsza Ukraina), gdzie produkowano zabawki i charakterystyczne skrzynie wianne.

Tradycyjne kulinaria

Na pograniczu polsko-ruskim występowały potrawy charakterystyczne zarówno dla polskiej, jak i rusińskiej nacji. Były to w szczególności: ser zgliwiały (zjełczały, podsmażony ser z dodatkiem kminku); paluszki - rodzaj kopytek o charakterystycznym kształcie, z mąki i ziemniaków; kapuśniaki - pierogi z nadzieniem z sera, kaszy gryczanej i kapusty (niekiedy zwane szandorkami); pieróg z ciasta drożdżowego z nadzieniem z ziemniaków i kaszy gryczanej; barszcz polski - z czerwonych buraków, podawany z jajkiem na twardo, czasem z ziemniakami lub grochem; legumina - ryż z jabłkami; kiszka (kaszanka) - z nadzieniem z krwi, kaszy, cebuli, mocno przyprawiona; liberka - kiszka wątrobiana, podawana na ciepło, z cebulą; pielmieni - rodzaj pierożków z nadzieniem mięsnym. Należy też wspomnieć o potrawach obrzędowych: wigilijnej kutii, weselnym korowaju i sękaczu. Popularnym napojem był kwas chlebowy.

Rys historyczny

https://www.slideshare.net/madlen89/prezentacja-pogranicze-polsko-ukraiskie

Gwara i folklor słowny

http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-malopolski&l3=przemyskie&l4=przemyskie-gwara-mwr

Strój

https://www.slideshare.net/madlen89/prezentacja-pogranicze-polsko-ukraiskie

Zabytki materialne

https://podkarpackie.eu/turystyka/kalwaria-paclawska-jerozolima-wschodu/

https://sobieski.lubaczow.com.pl/index.php/szlak_horyniecki/radruz

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

http://kamiennekrzyze.pl/kamieniarka-brusnienska-rekonstrukcja-historii/

https://ziemialubaczowska.pl/kamieniarka-brusnienska-historia-i-reaktywacja/

1. Fischer A., Zarys etnografii Polski południowo-wschodniej, Lwów 1939.
2. Gałązka B., Kolędy Podkarpacia. Pogranicze polsko-ruskie, Jarosław-Krosno 2012.
3. Kamocki J., Zarys grup etnograficznych w Polsce, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio F, Historia 4647, 1991/1992.
4. Kmita M., Propaganda antyukraińska i kształtowanie negatywnego stereotypu Ukraińca w czasach PRL, [w:] Problemy Ukraińców w Polsce po wysiedleńczej akcji „Wisła” 1947 roku, red. W. Mokry, Kraków 1997.
5. Kolberg O., Dzieła Wszystkie, t. 35: Przemyskie, Wrocław-Poznań 1964.
6. Kosiek T., Polacy i Żydzi Bieszczadów i Pogórza Przemyskiego w narracjach biograficznych osób wysiedlonych w Akcji „Wisła”. Raport z badań, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Etnograficzne”, tom 44, z. 1, 2016.
7. Kostecka-Sadowa A., Nazwy potraw w mowie mieszkańców dawnych kresów południowo-wschodnich (na przykładzie kilku wsi z obwodu lwowskiego), „Prace Filologiczne”, tom LXXVII, 2022.
8. Kurtyka J., Południowy odcinek granicy polsko-ruskiej we wczesnym średniowieczu (przed 1340 r.) w świetle źródeł historycznych, [w:] Początki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rusko-słowackie w średniowieczu, red. M. Parczewski, F. Kiryk, Rzeszów 1996.
9. Lew S., Budownictwo ludowe dorzecza Sanu w XIX i XX wieku, Rzeszów 2003.
10. Linkiewicz O., Wizerunki obcego a rzeczywistość społeczna pogranicza w Galicji Wschodniej w dwudziestoleciu międzywojennym, [w:] Na pograniczu „nowej Europy”. Polsko-ukraińskie sąsiedztwo, red. M. Zowczak, Warszawa 2010.
11. Zubrzycki D., Granice między ruskim i polskim narodem w Galicyi, Lwów 1848.