Grupa Dziadów noworocznych z przełomu lat 1958/1959. Jest to charakterystyczna dla południowej i zachodniej części Żywiecczyzny tradycja kolędowania dużych grup przebierańców w ostatni dzień starego roku oraz pierwszy nowego. Kolędowanie Dziadów noworocznych w 2016 roku zostało wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego - jest tam obszerny materiał na ten temat. Ponadto w Milówce w 2023 roku została otwarta Galeria Dziadów i Szlachciców, ukazująca bardzo obszernie tą piękną i dawną tradycję. Muzeum Miejskie w Żywcu. https://muzeum-zywiec.pl/
Żywiecczyzna
Region żywiecki (Żywiecczyzna) i żyjący na jego terenie Górale Żywieccy odznaczają się szczególnie bogatą i cenną kulturą ludową, czego dowodem są liczne wpisy tradycji tego obszaru na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. W 2016 r. w wykazie tym znalazło się zabawkarstwo, a rok później umiejętność gry na dudach oraz sposób ich wytwarzania. Szczególnie barwnym zwyczajem jest, również wpisane na listę, kolędowanie Dziadów Noworocznych, praktykowane na wsiach w okolicach Żywca po dziś dzień. Interesująca jest także kultura pasterska tego regionu – gra na instrumentach (takich jak trombity i piszczałki), śpiew biały, szałaśnictwo, wyroby serów z mleka owczego. Krajobraz regionu ma niezaprzeczalne walory turystyczne, pełny jest również zabytków drewnianej architektury sakralnej.
Tekst: Barbara Rosiek
Nazwa
Nazwy region żywiecki i Żywiecczyzna pochodzą od głównego ośrodka regionu – Żywca, podobnie jak nazwa zamieszkujących ten teren Górali Żywieckich.
Terytorium
Region żywiecki obejmuje południowo-zachodnią Małopolskę graniczącą od zachodu ze Śląskiem, od południa ze słowackimi Kysucami i Orawą, a od wschodu z Babiogórcami. Pokrywa się z obszarem Kotliny Żywieckiej oraz schodzących w stronę Kotliny zbocz Beskidów: Żywieckiego, Śląskiego i Małego.
Osadnictwo
W Kotlinie Żywieckiej i dolinach rzecznych od średniowiecza dominowało osadnictwo rolne. Między XV a XVIII w. osadnictwo wołoskie rozwinęło gospodarkę pasterską. Przenikanie się rolnictwa z pasterstwem ukształtowało tutejszą kulturę góralską.
Krótki rys historyczny
Od XV do XIX w. centrum rzemieślniczo-handlowo-kulturowym był Żywiec. Charakterystyczna dla regionu była gospodarka folwarczno-pańszczyźniana, rugowanie chłopów, a także rozwój zbójnictwa i ograniczanie lokalnej ludności możliwości użytkowania lasów przez Wielopolskich (XVIII i XIX w.) oraz Habsburgów (XIX i XX w.).
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara Górali Żywieckich zaliczana jest do grupy podhalańskiej. Cechuje się różnorodnością: inna jest w dorzeczu Koszarawy, inna w dorzeczu Soły. Wspólną cechą jest m.in. mazurzenie. Folklor słowny przejawia się głównie w gawędziarstwie i w winszowaniach noworocznych.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Tradycyjna muzyka grana jest przede wszystkim na dudach (gajdach), skrzypcach oraz basach. Warto zaznaczyć, że umiejętność gry na dudach żywieckich oraz sposób ich wytwarzania zostały w 2017 r. wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Instrumenty pasterskie to trombity, rogi i piszczały (także bez otworów palcowych). Wykonawcami instrumentów są wytwórcy miejscowi. Od początku XX w. popularna stała się heligonka. Przyśpiewki i pieśni są niezwykle różnorodne, można wyodrębnić wśród nich: obrzędowe, zalotne, okolicznościowe, o codzienności, pracy, górach, sytuacji społecznej, warunkach życia. Z reguły śpiewane są mocnym, tzw. białym głosem, wykorzystywanym też do kontaktowania się ze sobą w górach poprzez specyficzny zaśpiew „u hu hu hu hu”. Podstawowe tańce Żywiecczyzny to obyrtka, siustany, hajduk, koń, koło, a także krzyżok.
Obyczaje i obrzędy
Unikalnym zwyczajem jest kolędowanie Dziadów Noworocznych, w 2016 r. wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Na przełomie starego i nowego roku we wsiach leżących na południe i zachód od Żywca oraz w samym Żywcu, grupy mężczyzn przebranych w kolorowe stroje chodzą po wsi z towarzyszeniem muzyki, składając przechodniom życzenia, a przed domami prezentując autorskie widowiska. Na południu regionu w dzień św. Szczepana kolędują tzw. Szlachcice, na północy natomiast występuje szopka kukiełkowa i Herody. W części południowo-wschodniej popularne jest kolędowanie Trzech Królów, a na zapusty Mięsopuśników. Praktykowany jest również taniec mężatek na urodzaj, zwany bonem. Palmy święcone w Niedzielę Palmową, tzw. bagniąka, wykonywane są z roślin świeżo rozkwitłych (głównie bazi wierzbowych) oraz zawsze zielonych (jałowiec, cis). Mają formę rozłożystego bukietu, niższej lub wysokiej plecionki albo krzaczka. Ozdobione są bibułkowymi kwiatami i wstążkami. W majowe wieczory kobiety i dzieci modlą się przy kapliczkach Matki Boskiej: odmawiają litanie, śpiewają maryjne pieśni. W drugi dzień Zielonych Świąt pali się w plenerze ogniska i smaży jajecznicę. Dawniej chłopcy obiegali pola ze zbożami, opalając je „na urodzaj”. W oktawę Bożego Ciała święcone są wianki z kwiatów i ziół. Gałązki z brzóz strojących ołtarze zabierane są do domów w celach ochrony domostwa i gospodarstwa. W święto Matki Boskiej Zielnej święci się w kościołach zioła. Wiosną i jesienią mają miejsce redyki pasterskie.
Strój
Strój męski zawiera następujące elementy: białą płócienną koszulę, sukienne białe portki i brązową gunię, szeroki skórzany pas trzos, czerwony lub niebieski bruclik lub czarny kaftan (na wschodzie regionu), czarny filcowy kapelusz, wełniane skarpety i kierpce. Strój kobiecy natomiast składa się z białej płóciennej bluzki, haftowanego gorsetu, kwiecistej lub jednokolorowej spódnicy, pod nią suto marszczonej półhalki (tzw. podpośnik), białego haftowanego fartucha, wełnianych skarpet (kopytka) i kierpców, dużych tybetowych lub wełnianych chust naramiennych, u mężatek czepków i chustek na głowę. W użyciu były też kaftaniki z baskinką, tzw. jakle. W XIX w. popularne były płótna drukowane, tzw. siwizna. Na przełomie XIX i XX w. w północno-zachodniej części regionu ubiory uległy zmianom pod wpływem strojów Lachów Śląskich. W samym Żywcu istnieje charakterystyczny strój mieszczański, właściwy tylko dla rdzennych mieszkańców.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Najczęściej budownictwo Górali Żywieckich było drewniane o konstrukcji zrębowej, dachy krokwiowe dwuspadowe, półszczytowe (przyczółkowe) kryte gontem. Niegdyś bywały także dachy czterospadowe. Budynki osadzano na kamiennych podmurówkach, często niwelujących pochyłość terenu. Duże stodoły miały konstrukcję ramową, szalowaną deskami. Powszechne były murowane kamienne piwniczki o beczkowym sklepieniu. W Beskidzie Małym w większym stopniu wykorzystywano w budownictwie kamień. Zagrody były wielobudynkowe lub jednobudynkowe - w tych drugich pod wspólnym dachem znajdowały się pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze. Charakterystycznym typem wsi była łańcuchówka, zagrody lokowano na łanach lub zarębkach wzdłuż drogi i potoku. W przysiółkach na zboczach górskich zabudowa bywała rozproszona.
Zabytki materialne
Najstarszymi zabytkami architektury drewnianej są kościoły w Cięcinie i Gilowicach (XVI w.), Łodygowicach i Mikuszowicach (XVII w.), Lachowicach (XVIII w.) i Szczyrku (XIX w.) oraz dzwonnice z przełomu XIX i XX w. Najstarszym zachowanym budynkiem mieszkalnym jest chałupa z 1739 r. w Milówce, zwana „Starą Chałupą”. Ważnymi zabytkami są również obiekty znajdujące się w Żywieckim Parku Etnograficznym w Ślemieniu. Liczne przejawy lokalnej kultury materialnej podziwiać można m.in. w Muzeum Miejskim w Żywcu.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Tradycyjna rzeźba związana była z kultem religijnym. W przydrożnych, przydomowych i domowych kapliczkach umieszczano świątki wystrugane przez miejscowych rzeźbiarzy lub rzemieślników biegłych w obróbce drewna. Z czasem zastąpiono je porcelitowymi figurkami. Do dzisiaj przetrwały przede wszystkim kapliczki i figury kamienne. Eksploatacja i obróbka kamienia w celach użytkowych oraz kultowych była rozpowszechniona w północnej części regionu, centrum żywieckiego kamieniarstwa znajdowało się w Łysinie. Drewniane i kamienne rzeźby przedstawiają przeważnie wizerunki Matki Boskiej, Chrystusa Nazareńskiego, upadającego pod krzyżem, ukrzyżowanego, czasami św. Jana Nepomucena.
W XIX-wiecznym malarstwie na szkle, z uwagi na cechy formalne, wyróżnione zostały obrazy grupy żywieckiej i grupy jeleśniańskiej. Obecnie tradycje rzeźbiarskie, malarstwa na szkle, a także zdobnictwa bibułkowego, kontynuuje wielu twórców. Obok wyrobów bibułkowych służących do strojenia obiektów religijnych (girlandy, kabłąki, bukiety) i dekoracji weselnych, typowo żywieckimi są duże wieńce imieninowe wykonywane przez panny dla swoich narzeczonych. Zabawkarstwo (wpisane w 2016 r. na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego) występuje zwłaszcza we wschodniej części regionu, gdzie wyrabiano drewniane przedmioty gospodarskie. Typowe żywieckie formy zabawek to bryczki z konikami oraz ptaszki.
Tradycyjne kulinaria
Kuchnię Górali Żywieckich cechowała sezonowość pożywienia. Potrawy mączne to głównie prażuchy (kluska) - uprażona mąka zalewana wrzącą osoloną wodą, aż do jej wchłonięcia. Danie to jedzono głównie na śniadanie, polane tłuszczem lub śmietaną. Dla małych dzieci z podsmażonej na maśle mąki zalanej mlekiem gotowano papinek o konsystencji budyniu. Chleb nie bywał codziennym pożywieniem, uważany był za rarytas i ważny symbol. Z ziemniaczanej odciśniętej tarcizny pieczono placki na blasze lub gotowano kluski, tzw. bacoki, kluski kudłate. Gotowane ziemniaki jadano z kwaśnym mlekiem. Popularną brukiew, tzw. kwacki, podawano w postaci rzadszej lub gęściejszej zupy. W okresie zimowym dominowała fasola, groch, kiszona kapusta gotowana np. z wędzonymi żeberkami. Najpowszechniejsza zupa to kwaśnica z soku z kiszonej kapusty, postna lub z mięsem wieprzowym (np. golonką) i ziemniakami, a także żur.
Inne wyróżniki
Ważnym elementem dziedzictwa jest szałaśnictwo żywieckie, obejmujące szałasy gromadzące owce, krowy i kozy. Głównym produktem mlecznym był miękki ser (znany jako bundz), który przerabiano na bryndzę, a tam gdzie były krowy, także masło. Oscypki wyrabiano przede wszystkim na szałasach owczych. W 2022 r. bacowanie zostało wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
Netografia
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://www.targowiskoinstrumentow.pl/tag/dudy-zywieckie/
Obyczaje i obrzędy
https://milowka.pl/galeria-dziadow-noworocznych-i-szlachcicow-1
Strój
https://strojeludowe.net/stroje/zywiecki/
Zabytki materialne
https://muzeum-zywiec.pl/wystawy-stale/kultura-ludowa-zywiecczyzny
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://jelesnia.naszgok.pl/zdobnictwo-bibulkowe
https://www.beskidzkiecentrumzabawki.pl/
Tradycyjne kulinaria
https://jelesnia.naszgok.pl/stowarzyszenie-kgw-gminy-jelesnia/potrawy-regionalne
Literatura
- Brodka J, Muzyka Ziemi Żywieckiej, Warszawa 2000.
- Ceklarz K., Rosiek B. (red.), Kultura ludowa Górali Żywieckich, Kraków 2018.
- Filip E.T., Rosiek B., Strój górali żywieckich, Milówka 2009.
- Łach J., Musiał M., Przeszłość i znaczenie tradycji dla współczesnego oblicza kulturowego góralszczyzny Beskidu Małego. Zapis w krajobrazie, Wrocław 2015.
- Nowak J. K., Słownik gwary górali żywieckich. Objaśnienia, przykłady, słownik alfabetyczny i tematyczny, Żywiec 2012.
- Romowicz M., Folklor Górali Żywieckich, Warszawa 1978.
- Rosiek B., Tradycje pasterskie w Beskidach Zachodnich, „Pamiętnik Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego”, t. 24, 2016.
- Rosiek B., W świecie drewnianych zabawek ludowych. Żywiecki ośrodek zabawkarski - dawne wyroby i ich wytwórcy, [w:] Tradycyjne rzemiosło i przemysł wiejski Karpat Polskich. Perspektywy badawcze, rekonstrukcje, reinterpretacje, red. M. Brocki, Rabka-Zdrój 2017.
- Szymonowiczowie M. i K., Gajdosze, Żywiec 2014.
- Tylkowa D. (red.), Górale Beskidu Żywieckiego. Wybrane dziedziny kultury ludowej, Kraków 1991.
