Spisz
Spisz jako kraina historyczna obejmuje ziemie położone na terytorium Polski oraz Słowacji. Do polskiej części tego regionu zalicza się 15 wsi należących do gmin Bukowina Tatrzańska, Łapsze Niżne oraz Nowy Targ. Spisz to obszar wielokulturowy, na którym przez wieki krzyżowały się wpływy węgierskie, rumuńskie, niemieckie i słowackie. Różnorodność ta widoczna jest w gwarze oraz folklorze taneczno-muzycznym. Tradycyjny spiski strój dzieli się aż na trzy odmiany: typ jurgowski, trybski i kacwiński. Ciekawie obchodzone są w tym regionie Zielone Świątki, podczas których następuje tzw. ogrywanie moji – młodych drzewek, które kawalerowie ustawiają pod domami podobających im się panien. Od początku XXI w. zaobserwować można na Spiszu powrót do wielu elementów tradycyjnej kultury – jednym z nich są regionalne potrawy, które często przyrządza się z okazji uroczystych spotkań.
Tekst: Magdalena Kwiecińska
Nazwa
Pochodzenie nazwy Spisz wciąż nie jest znane mimo różnych hipotez. Zamieszkująca ten teren ludność nosi utworzone od niego nazwy – Spiszacy lub górale spiscy. Region jest obecnie podzielony granicą państwową między Polską a Słowacją i wyróżnia się dwa subregiony: Dolny Spisz i Górny Spisz, którego tylko część ze względu na położenie w granicach Polski nazywana jest Polskim Spiszem.
Terytorium
Do XIV w. teren polskiego Spisza porastała puszcza, którą stopniowo wycinali przybywający tutaj osadnicy. Warunki geograficzne charakteryzuje krótki okres wegetacji i niska klasa gleb, co nie sprzyja uprawie roli. Występuje tu wiatr halny, który wieje głównie w jesieni, przynosi zmianę pogody i duże opady deszczu. Powszechną formą gospodarowania było dla Górali Spiskich pasterstwo (owiec i bydła) oraz eksploatacja lasu. Od XIX w. przez kolejne dekady prace leśne związane z wyrębem były dla mieszkańców regionu bardzo ważnym zajęciem, co wiązało się z ówczesnym rozwojem handlu drewnem i jego półproduktami. Spiszacy zajmowali się również zbieractwem owoców leśnych, łowiectwem i rybołówstwem, jako że większość spiskich wsi jest położona nad brzegami górskich potoków i rzek.
Osadnictwo
Osadnictwo etnicznie polskiej ludności rozpoczęło się w XIII w. i postępowało od północy, w kolejnych stuleciach tereny zasiedlali przedstawiciele innych narodowości. Do dziś część mieszkańców deklaruje słowacką przynależność narodową. Jedną z fal osadniczych stanowiła też ludność wołoska, której głównym zajęciem było pasterstwo, jak również romska, trudniąca się przede wszystkim kowalstwem. Mniejszość węgierską tworzyli właściciele ziemscy, oficjaliści i dworscy rzemieślnicy skupieni przy zamku w Niedzicy i kasztelu we Frydmanie. Ślad ich obecności pozostał w nazewnictwie przejętym do gwary spiskiej.
Krótki rys historyczny
Etnograficzny region Spisza jest obecnie podzielony granicą państwową między Polską a Słowacją. Do początku XIV w. Spisz związany był z państwowością polską, a w kolejnych stuleciach, aż do końca I wojny światowej, z Królestwem Węgier. Był to region wieloetniczny i wielokulturowy, zamieszkiwany przez Słowaków i Polaków, ale też Rusinów, Węgrów, Niemców, Romów i Żydów. Ważnym dla regionu przedsięwzięciem było zbudowanie obronnego zamku w Niedzicy, który był siedzibą węgierskiego rodu Salomonów. Choć w 1848 r. zniesiono stosunki pańszczyźniane, na Spiszu (w kluczu dunajeckim) część chłopów (tzw. żelarzy) pozostała zależna od właścicieli zamku aż do 1931 r. Po zakończeniu I wojny światowej decyzja o przyznaniu Polsce części Spisza zapadła arbitralnie; planowany plebiscyt nie doszedł do skutku. Wybuch II wojny światowej spowodował włączenie terenu Spisza do Słowacji. W 1945 r. przywrócono granice ustalone w międzywojniu, które pozostają aktualne do dzisiaj. Dla wielu osób są to jednak granice sztuczne - Polscy Spiszacy często podejmują pracę na Słowacji, w tym kraju wielu z nich ma też krewnych i rodzinne ziemie.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Polska gwara spiska jest zaliczana do górskiego dialektu małopolskiego. Charakteryzuje ją występowanie licznych zapożyczeń z języków węgierskiego, rumuńskiego, niemieckiego i słowackiego. Gwarę tę wyróżnia stosowanie zamiany ch na f, np. chcieli – fcieli oraz -ów na -ók, np. snopków - snopkók, słoików - słoikók. Cechuje ją również mazurzenie i tworzenie ekspresywnych zgrubień oraz zdrobnień, np. aucisko, ksiyndzosek.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Tradycje wielokulturowości regionu zostały przechowane w lokalnym folklorze taneczno-muzycznym, który stanowi o odrębności polskiego Spisza. Część melodii a zarazem tańców jest analogiczna do niektórych notacji słowackich: malorz, mazur, staro baba, taniec kulawy lub babski. Muzykę i taniec czardaszowy przenieśli na te tereny Romowie. Liczną grupę melodii do tańca i przyśpiewek tworzą polki. Ich tekst często pełnił rolę „śpiewanego przekazu”, który funkcjonował wyłącznie w kontekście tańca. W pierwotnym składzie kapeli były skrzypce i basy, stopniowo liczba skrzypków powiększyła się do trzech wykonawców. Czasami do zespołu dołączała harmonia.
Obyczaje i obrzędy
Obrzędy praktykowane przez mieszkańców Spisza są związane z życiem rodzinnym i cyklem świąt dorocznych. Niektóre różnią się od obrzędów z innych części Polski tylko w szczegółach, ale są też takie, które charakteryzują wyłącznie Spisz. Najbardziej znamienne dla spiskiego dziedzictwa kulturowego są zwyczaje związane z weselem – państwo młodzi ubrani się w stroje regionalne, towarzyszą im drużbowie, praktykowane są przemowy starostów, odbywa się obrzęd oczepin. Warto zwrócić uwagę na kapelusz drużby w Jurgowie – jest on wykonany z czarnego filcu i ozdobiony gęsimi piórkami. Ciekawie obchodzone są Zielone Świątki, podczas których następuje ogrywanie moji. Moje lub mojki to ozdobione wstążkami z bibuły młode drzewka albo pęk gałęzi umocowanych na szczycie długiego drąga, które kawalerowie ustawiają przed domem panny. Stawia się je także w pobliżu kościołów lub pośrodku wsi. W okresie od Bożego Narodzenia do Trzech Króli po domach chodzą grupy kolędnicze, a w okresie karnawału, zwłaszcza w ostatki, praktykowany jest zwyczaj chodzenia z koniem - jeden z uczestników przybiera postać zwierzęcia lub niesie na kiju atrapę głowy konia i w tym przebraniu odwiedza kolejne domy.
Strój
Strój na Spiszu dzieli się na trzy odmiany: typ jurgowski, trybski i kacwiński. Różnice widoczne są w fasonach i zdobieniach. Męski strój składa się ze spodni z białego sukna, białej, lnianej koszuli, kamizelki, sukmany, kożucha, filcowego kapelusza i kierpców. W odmianie trybskiej i kacwińskiej charakterystyczna jest kamizelka z zielonego sukna zwana lajbikiem, a w jurgowskiej skórzany haftowany serdak. Odmiany regionalne spodni zwanych portkami, różnią się w zdobieniach przy przyporach. Mogą być nimi borytasy, parzenice lub uwite ze sznurków cyfry. Okryciem wierzchnim jest ciemna sukmana sięgająca poniżej kolan, a w odmianie jurgowskiej do połowy ud. Występują różne rodzaje nakrycia głowy – w odmianie jurgowskiej czarny kapelusz filcowy zdobiony muszelkami lub łańcuszkiem, a w odmianie trybskiej i kacwińskiej kapelusz z szerokim rondem wywiniętym do góry. W odmianie jurgowskiej obuwiem są kierpce, a w trybskiej i kacwińskiej buty z cholewami. Strój kobiecy składa się z białej koszuli, gorsetu – w dwóch odmianach: kabatek (typ kacwiński i trybski) lub lajbik (typ jurgowski) – spódnicy, fartucha zwanego zapaską, rańtucha narzucanego na ramiona, a w zimie kożucha. Nakrycie głowy to czepki i chustki. Kabatki i lejbiki czasami są zszywane ze spódnicą. Na stopy zakłada się kierpce lub buty z cholewami na lekkim obcasie.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Wsie spiskie posiadają dwa typy układu przestrzennego: niwowy i łanowy. Wsie niwowe mają zwartą zabudowę, która polega na usytuowaniu domów obok siebie, najczęściej szczytami do ulicy, której centrum jest plac z kościołem. Zabudowania gospodarcze stoją ciasno, poza rzędami domów. Wsie łanowe mają luźną zabudowę skupioną wzdłuż drogi, lecz z czasem zaczęły ulegać zagęszczeniu i stworzyły łańcuchówki. Tradycyjnym budulcem było drewno, ale pod koniec XIX w., wskutek zarządzeń regulujących ochronę przeciwpożarową, zaczęto wznosić obiekty murowane, które zachowywały jednak typowy układ pomieszczeń. W ścianie szczytowej usytuowane były okna izby białej, odświętnej, za nią izby czarnej, czyli kuchni, zaś obok, frontem do ulicy, stała obszerna brama prowadząca do przejazdowej sieni. Niektóre zagrody spiskie miały też bardziej złożone układy, tj. budynki usytuowane na planie litery L lub U.
Zabytki materialne
Oryginalnymi zabytkami spiskiej wsi są sypańce, czyli spichlerzo-piwnice, obecnie zachowane tylko w Kacwinie. Charakteryzowała je zrębowa konstrukcja ścian usytuowanych na planie o wymiarach 4x5 metrów, w górnej części budynku tworzących sklepienie kolebkowe, które chronił dwuspadowy dach. Ściany izolowane były z zewnątrz warstwą gliny zmieszanej z plewami. Na polanie Podokólne koło Jurgowa stoi natomiast kilkadziesiąt szałasów pasterskich i budynków inwentarskich, które były użytkowane w Tatrach Bielskich, a w XIX w. zostały zgormadzone w jednym miejscu w wyniku zmian własnościowych górskich hal. W XVI-wiecznym kościele w Trybszu znajduje się polichromia ukazująca najstarszą panoramę Tatr. Tradycyjne spiskie zagrody są zachowane w Jurgowie i Czarnej Górze. Murowanymi zabytkami są zamek w Niedzicy i kasztel we Frydmanie.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Warsztaty rzemieślnicze istniały do lat 20. XX w. niemal we wszystkich wsiach. Z czasem zaczęły stopniowo zanikać, współcześnie nie ma ich niemal w ogóle, gdyż już niewiele osób trudni się wytwórczością na potrzeby wiejskiego gospodarstwa. W przeszłości najczęściej zajmowano się obróbką drewna z wykorzystaniem drewna świerkowego - bednarstwem, ciesielstwem, stolarstwem, snycerstwem i kołodziejstwem. Wytwarzano też drobną galanterię drewnianą: solniczki, czerpaki, łyżniki, korytka, skrzynie. Niegdyś prężnie działało włókiennictwo wełniane i lniane. Ośrodki tkackie wyrabiały lniane płótna i wełniane sukno, które wykorzystywano we własnym zakresie (szyto odzież, bieliznę pościelową, obrusy) lub sprzedawano na okolicznych targach. Zajmowano się też obróbką metalu, a kowalstwem trudnili się głównie Romowie. Sztuka ludowa skupiała się przede wszystkim na malarstwie i rzeźbie. Najbardziej znanym rzeźbiarzem był Andrzej Gombos z Jurgowa. W 1951 r. powstała CEPELIA, współpracę z którą podjęła większość lokalnych rzemieślników i artystów.
Tradycyjne kulinaria
Wiele produktów przyrządzano z mąki, a najbardziej popularne bryjki gotowano, mieszając mąkę z wrzącą wodą. Danie spożywano z rozpuszczonym tłuszczem lub słoniną. Pieczono też z ciasta drożdżowego słodkie baby i kołoce. Powszechnie spożywano kapustę, którą przetwarzano lub kiszono, oraz ziemniaki przyrządzane na różne sposoby, np. z surowych tartych z dodatkiem mąki robiono kluski gałuski. Będące podstawową gałęzią gospodarki pasterstwo dostarczało mleka, z którego wytwarzano rozmaite produkty: sery, oscypki, bryndzę, żentycę, bundz. Po świniobiciu samodzielnie przerabiano mięso oraz wędzono kiełbasy, szynkę i słoninę. Gotowano rosół zwany poliwką, podawany z czosnkiem i cebulą. Od początku XXI w. zaobserwować można powrót do tradycyjnych kulinariów, co wiąże się z poczuciem spiskiej odrębności. Regionalne produkty bardzo często są podawane przy okazji szczególnych wydarzeń i towarzyskich spotkań.
Netografia
Rys historyczny
https://spisz-podhale.pl/artykul/11/historia-spisza
https://zamekniedzica.pl/index/zelarstwo-na-spiszu.html
Gwara i folklor słowny
https://spisz.ijp.pan.pl/#!/spisz
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://www.etnozagroda.pl/gorale-spiscy/tance-goacute-rali-spiskich
Strój
https://spisz-podhale.pl/artykul/83/regionalny-stroj-spiski
https://www.etnozagroda.pl/gorale-spiscy/stroacute-j-i-ubioacute-r-codzienny
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
https://muzeumtatrzanskie.pl/filie/zagroda-soltysow-w-jurgowie/
https://muzeumtatrzanskie.pl/filie/zagroda-korkoszow-w-czarnej-gorze/
Zabytki materialne
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
http://szlakrzemiosla.pl/Jurgow.html
Tradycyjne kulinaria
Literatura
- Balara M., Na Spiszu. Obrzędy ludowe, opowieści i bajdy, Kraków 2013.
- Biały Z., Polski Spisz. Historyczne uwarunkowania kultury ludowej tego regionu i sposoby jej badania po II wojnie światowej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Etnograficzne”, z. 22, 1987.
- Fitak F., Słownik gwary spiskiej, Szczawnica-Gliwice 2004.
- Janicka-Krzywda U. (red.), Kultura ludowa Górali Spiskich, Kraków 2012.
- Młodziejowski J., Orawą… Podhalem… Spiszem. Gawęda krajoznawcza, Warszawa 1983.
- Pluciński J., Wesele spiskie, Kraków 1987.
- Roszkowski J., „Zapomniane Kresy”. Spisz, Orawa, Czadeckie w świadomości i działaniach Polaków 1895-1925, Nowy Targ 2011.
- Starek E., Strój spiski, „Atlas Polskich Strojów Ludowych”, t. 10, cz. V Małopolska, z. 15, Wrocław 1954.
- Trajdos T. M., Szkice z dziejów Zmagurza, Kraków 1991.
