Krakowiacy Zachodni

Krakowiacy zaliczani są do grupy ludności wywodzącej się z jednego pnia plemiennego Wiślan. W książeczce „Krakowiacy” wydanej w 1924 r. Seweryn Udziela napisał m.in. Krakowiacy wschodni od zachodnich różnią się strojem zasadniczo. To stwierdzenie  przyczyniło się, że w późniejszych czasach badacze wyodrębnili dwa subregiony określane jako: Krakowiacy Zachodni oraz Krakowiacy Wschodni.

Krakowiacy Zachodni zamieszkiwali obszar sięgający na zachodzie po rzekę Przemszę, na północy po Szczekociny, na wschodzie po Jędrzejów, Miechów, Proszowice, Koszyce i Brzesko, na południu po Myślenice, Kalwarię Zebrzydowską i Wadowice.

Na obszarze zamieszkiwanym przez Krakowiaków kształty wsi odpowiadały przyjmowanym tu od czasów najdawniejszym układom osadniczym. W krajobrazie spotkać można zarówno wsie niwowe i wsie łanów leśnych, z charakterystyczną zabudową wiejską, skupioną przy placach (okolnice, owalnice), bądź przy drogach (ulicówki, rzędówki, łańcuchówki, wielodrożnice).

Pod koniec I Rzeczypospolitej Krakowiacy zajmowali północno-zachodnią część ówczesnego województwa krakowskiego (powiaty: krakowski, proszowicki i lelowski, księstwa: oświęcimskie, zatorskie i siewierskie) oraz niewielki skrawek województwa sandomierskiego.  W czasie I rozbioru Austriacy zagarnęli ziemie na prawym brzegu Wisły (łącznie z Podgórzem, dzielnicą Krakowa). Tereny te weszły skład  tzw. Galicji. Prusy z województwa krakowskiego otrzymały księstwo siewierskie oraz okręg częstochowski. W III zaborze Austria zajęła resztę historycznego województwa krakowskiego. W czasach napoleońskich, na krótko (lata 1809-1815) do utworzonego w 1807 r. Księstwa Warszawskiego dołączono tereny zamieszkałe przez Krakowiaków na północ od Wisły. Utworzenie w latach 1815-1846 Rzeczypospolitej Krakowskiej (Wolnego Miasta Krakowa wraz z tzw. okręgiem), miało istotny wpływ na kształtowanie się kultury regionu. 

Rzeczypospolita Krakowska obejmowała wsie, położone w wąskim pasie wokół Krakowa, na północ od Wisły (m.in. z Krzeszowicami, Trzebinią, Chrzanowem i Jaworznem). Okolice Olkusza, Ojcowa, Słomnik, Miechowa oraz pozostałe ziemie Krakowiaków położone dalej na północ, weszły do utworzonego (od 1815 r.) Królestwa Polskiego (tzw. Kongresówki), pod rządami cara Rosji. Po upadku powstania listopadowego (1831 r.) i skomplikowanej sytuacji politycznej na ziemiach polskich Rzeczpospolita Krakowska została zniesiona, a jej terytorium, z miastem  Krakowem, włączone w skład monarchii austriackiej. Do uzyskania niepodległości przez Polskę (w 1918 r.) ziemie zamieszkane przez Krakowiaków znajdowały się w trzech zborach. Przyczyniło się to do powstania różnic widocznych w kulturze materialnej, gospodarczej oraz w zwyczajach i obrzędach.

Gwara i folklor słowny

Krakowiacy Zachodni posługują się dialektem małopolskim często określanym mianem „gwary krakowskiej”. W całym regionie nie występują wyraziste cechy fonetyczne. Najbardziej charakterystyczne jest mazurzenie, udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, powszechne używanie końcówki -a w dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników męskonieżywotnych oraz w dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników rodzaju żeńskiego. Dawniej, przy zwracaniu się do osób starszych, występowało tzw. pluralis maiestaticus, czyli forma liczby mnogiej.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

W folklorze muzycznym charakterystyczne są tańce: krakowiaki, polki, chodzone. Taniec krakowiak posiadał liczne nazwy, np. mijany, dreptany, ścigany, skalmierzak, przebiegany. Często tańce były poprzedzone przyśpiewkami, np. polkę pase jo se pase poprzedza przyśpiewka o tej samej nazwie. Znana jest polka-Mazurka, polka-Siedlocka. W Mogilanach koło Krakowa tańczona jest Polka-Bednorz. Polka wściekła to bardzo szybki taniec, w którym pary wirują, zmieniając kierunki obrotów. Metrum w polkach to 3/4 lub 2/4, natomiast tempo może być wolne lub szybkie. Taniec chodzony to taniec ludowy znany w całej Polsce, uważany za pierwowzór poloneza.

Obyczaje i obrzędy

W obrzędowości wyróżniają się święta Bożego Narodzenia i Wielkanocy. Zachowała się tradycja kolędowania, po wsiach chodzą grupy z Turoniem, z Kobyłką lub Herody. Od końca XVIII w. tradycją bożonarodzeniową w Krakowie stała się szopka, która w swej architekturze nawiązuje do zabytków tego miasta. Od 1937 r. organizowany jest konkurs na najpiękniejszą szopkę krakowską, a w 2018 r. krakowskie szopkarstwo zostało wpisane na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości prowadzoną przez UNESCO.

Wiele tradycji wiąże się z obrzędowością wiosenną. Pod koniec wielkiego postu w Kalwarii Zebrzydowskiej odbywają się misteria Męki Pańskiej. W Niedzielę Palmową po podkrakowskich wsiach chodzą chłopcy w barwnych, szpiczastych czapkach na głowach, zwani pucherokami. W Poniedziałek Wielkanocny w okolicach Wieliczki spotkać można Siuda-Babę - mężczyznę przebranego za usmoloną kobietę, który zbiera od przechodniów datki, a młode dziewczyny smaruje sadzą na szczęście. Na krakowskim Zwierzyńcu (dzielnica Krakowa), koło klasztoru sióstr norbertanek, odbywa się tego dnia tradycyjny odpust zwany Emausem. We Wtorek Wielkanocny, na krakowskim Kopcu Krakusa, ma natomiast miejsce Rękawka, zwana niekiedy Trzecim Świętem. W dawnych czasach krakowianie udawali się w tym dniu na wzgórze na Krzemionkach i zrzucali ze szczytu jabłka, jajka i resztki święconki, które łapały stojące u podnóża dzieci i ubodzy. Obecnie Rękawka obchodzona jest w formie średniowiecznego jarmarku odbywającego się na Kopcu Krakusa. Inna ciekawa krakowska tradycja wiąże się z oktawą Bożego Ciała, kiedy to ze Zwierzyńca na Rynek Główny wyrusza pochód Lajkonika - jeźdźca na drewnianym koniku, ubranego w specyficzny strój stylizowany na tatarski.

Strój

W odświętnym męskim stroju charakterystyczna była biała sukienna sukmana ze stojącym kołnierzem, zdobiona chwastami. Pod nią wkładano zazwyczaj kaftan do kolan bez rękawów, z czerwonymi lamówkami, zapinany na haftki, zdobiony guzikami oraz chwastami. W okolicy Wieliczki, Bochni i Dobczyc noszono sukmany z naszyciem z czarnego sznurka ułożonego w krzyże. Białe koszule były wpuszczane lub wypuszczane na spodnie, co zależało od nałożenia na nie kaftana lub sukmany. Spodnie były płócienne, białe w pionowe prążki (czerwone, niebieskie) albo sukienne (niebieskie, czarne, granatowe). Elementem stroju męskiego był skórzany brązowy trzos ze schowkiem na pieniądze, zdobiony haftem, ażurowymi wycięciami i nabijany mosiężnymi gwoździkami. Męskie nakrycia głowy to kapelusz (celender), wełniane magierki i krakuska (rogatywka) z pawimi piórami, zakładana przede wszystkim na wielkie uroczystości. Buty były skórzane, czarne, w przegubie miały garby.

Kobiecy ubiór odświętny składał się z białej koszuli, na którą zakładano gorset. W części północno-zachodniej regionu noszono gorsety sukienne lub aksamitne (w różnych kolorach), zakończone u dołu pleców fałdkami, bogato zdobione pasmanterią, czerwonymi koralikami, chwastami oraz cekinami,  guziczkami, barwnym haftem o motywach kwiatowych. Na zachód od Krakowa gorsety były sukienne, ciemnogranatowe, a w talii zakończone wieloma zachodzącymi na siebie kaletkami, zdobione metalowymi guziczkami, chwastami i szamerowaniem wzdłuż zapięcia. W XX w. pojawiły się gorsety z aksamitu, zdobione kolorowymi guziczkami i barwnym haftem kwiatowym, z kaletkami lub listwą ułożoną w kontrafałdy. Spódnice szyto z wełenki lub tybetu z drukowanymi, kwiatowymi motywami. Pod nie wkładano płócienne halki, a na wierzch spódnicy tybetowe, płócienne albo tiulowe zapaski. Zamężne kobiety na głowie nosiły białe płócienne chustki ułożone w tzw. czepiec lub kolorowe chustki tybetowe. Na gorset nakładano podobne w kroju katanki z rękawami, szyte z różnokolorowych tkanin gładkich lub we wzory.

Okryciem wierzchnim były też żupany (rodzaj długiego sukiennego płaszcza), które zaczęły wychodzić z użycia z końcem XIX w. W czasie chłodów na ramiona zarzucano również duże chusty wełniane o wzorach kwiatowych, orientalnych lub w kratę. Noszono buty skórzane, czarne, karbowane lub sznurowane trzewiczki. Na uwagę w stroju krakowskim zasługuje biżuteria, wykonana z bakfonu (stop miedzi, cynku i niklu) lub z mosiądzu. Kobiety nosiły pierścionki, spinki zdobione koralami i granacikami, a także krzyże (równoramienne, wysadzane pięcioma koralami) zawieszone przy sznurze prawdziwych korali. Koralami zdobione były także męskie spinki, których używano czasem do zapinania koszuli przy kołnierzyku.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Budownictwo Krakowiaków Zachodnich charakteryzuje się dużą różnorodnością wynikającą z historycznych procesów osadniczych. Zagroda wiejska (zwykle wielobudynkowa) składała się z domu mieszkalnego, usytuowanego najczęściej przy drodze lub placu, przy czym front domu zwrócony był ku południowi. Nieopodal domu stawiano zabudowania gospodarcze: stodołę, stajnię, oborę, które często włączano pod wspólny dach z budynkiem mieszkalnym. Chałupa wznoszona była w konstrukcji zrębowej. Belki ścian w węgłach wiązano na jaskółczy ogon lub na obłap. Ściany wylepiane były gliną i białkowane wapnem lub wapnem z domieszką ultramaryny. Dachy czterospadowe wsparte na płatwiach kryte były słomą na gładko, tylko w narożach schodkowo. Szerokofrontowe jednotraktowe chałupy krakowskie składały się zazwyczaj z sieni, izby i stajni, natomiast budynki półtora- lub dwutraktowe posiadały więcej pomieszczeń. Otwory okienne umieszczone były w ścianie frontowej, niekiedy odrzwia miały półkolisty wykrój. W okolicach Chrzanowa i Oświęcimia okna w izbie były zbliżone do siebie, czasami zdobione pasami z kolorową dekoracją kwiatową. Koło Krakowa budowano duże chałupy, które posiadały rzadką konstrukcję przysłupową. W okolicach północno-wschodnich występowały zagrody okólne, zabudowane w zwarty czworobok (dom mieszkalny, stodoła, budynki inwentarskie i brama wjazdowa na dziedziniec). Budynki gospodarcze wolnostojące wznoszone były w konstrukcjach zrębowych i nakrywane dachami czterospadowymi pokrytymi słomą. Obszerne stodoły (czasami ośmioboczne), mające dwa sąsieki rozdzielone boiskiem, posiadały słupowo-ramową konstrukcję nośną i niekiedy ściany wyplatane wikliną. W niektórych wsiach (Uście Solne, Borzęcin) stodoły były skupione przy osobnych ulicach stodolnych, biegnących na zapleczu działek siedliskowych.

Zabytki materialne

Liczne przejawy kultury materialnej Krakowiaków Zachodnich podziwiać można w Nadwiślańskim Parku Etnograficznym w Wygiełzowie. Do ciekawych zabytków architektury sakralnej zaliczyć można barokową świątynię pw. św. Szymona z Lipnicy Murowanej. We wsiach regionu wciąż znaleźć można też wiele kamiennych kapliczek i figur przydrożnych z przełomu XIX i XX wieku, z których część pochodzi z pracowni Wojciecha Samka.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Pod względem gospodarczym region Krakowiaków Zachodnich to teren rolniczo-przemysłowy, gdzie oprócz tradycyjnej gospodarki rolniczej i przyzagrodowej hodowli ludność znajdowała pracę w przemyśle (Jaworzno, Wieliczka, Siersza). Dobrze rozwijało się rzemiosło - w Chrzanowie szycie sukman i garncarstwo, w Morawicy wyrób skrzyń malowanych. W Kalwarii Zebrzydowskiej rozwinęło się stolarstwo i meblarstwo, wyroby z drewna produkowane były też w Jerzmanowicach i Porębie. Plecionkarstwem zajmowano się w powiecie bocheńskim oraz od Zatora po Ściejowice koło Krakowa, gdzie działała pierwsza w Polsce szkoła wikliniarska. Haftowaniem gorsetów i wyrobem czapek-magierek trudniły się mieszkanki Tyńca. Na krakowskim Zwierzyńcu mieszkali flisacy, spławiający Wisłą towary do Gdańska. W sztuce ludowej godne zauważenia są rzeźby w drewnie. Najczęściej poruszane w nich tematy to przedstawienia Matki Boskiej z Dzieciątkiem i Chrystusa (Upadającego, Frasobliwego, Ukrzyżowanego).

Tradycyjne kulinaria

Pożywienie opierało się na produktach naturalnych: zbożach (mąka, kasze), ziemniakach, kapuście, owocach, jagodach, grzybach. Z mąki gotowano kluski, makarony, bryjki, kołacze, żurki, pieczono podpłomyki i chleb. Z surowych ziemniaków robiono placki i kluski (tzw. żelazne kluski, tarciochy), gotowane jedzono z omastą. Z kiszonej kapusty gotowano kapuśniaki (kapuściorki, kwaśnice). Zwierzęta hodowane dostarczały mleka i mięsa, które było jedzone głównie z okazji świąt rodzinnych i kościelnych. Z mięsa wieprzowego po świniobiciu wyrabiano kiełbasy, kiszki, salcesony, sadło, szynki. Mleko przerabiano na masło i ser. Maślankę i serwatkę pito lub przygotowywano na nich zupy.

Wiele tradycyjnych potraw z regionu Krakowiaków Zachodnich zostało wpisanych na Listę produktów tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Są to m.in.: chleb prądnicki, bajgiel z Kazimierza  (bułka wypiekana w kształcie pierścienia, zdobiona przyprawami), obwarzanek krakowski, kiełbasa lisiecka, karp zatorski, żurek po krakowsku, zupa „fitka z Lelowic” (gotowana bez dodatków mięsnych, na bazie wywaru warzywnego).

Nazwa grupy

https://www.etnozagroda.pl/krakowiacy

Gwara i folklor słowny

https://www.etnozagroda.pl/krakowiacy

https://culture.pl/pl/artykul/jezyki-dialekty-gwary-polski

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

https://www.etnozagroda.pl/krakowiacy

Obyczaje i obrzędy

https://www.etnozagroda.pl/krakowiacy

http://www.archiwum.mcksokol.pl/410,1177,ETNOGRAFIA.htm

Strój

https://www.etnozagroda.pl/krakowiacy

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

https://www.etnozagroda.pl/krakowiacy

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

https://www.etnozagroda.pl/krakowiacy

http://www.archiwum.mcksokol.pl/410,1177,ETNOGRAFIA.htm

Tradycyjne kulinaria

https://www.etnozagroda.pl/krakowiacy

https://www.malopolska.pl/malopolskismak/produktytradycyjne

1. Dąbrowska G., Taniec w polskiej tradycji. Leksykon, Warszawa 2005/2006.
2. Długosz, M. (red.), Dzieła rąk, umysłu i serca. Tradycyjne umiejętności i rzemiosła w województwie małopolskim, Kraków 2005.
3. Dobrowolski A. (red.), Dziedzictwo Krakowiaków Zachodnich i pogranicza krakowsko-śląskiego, Chrzanów 2010.
4. Dubisz S., Karaś H., Kolis N., Dialekty i gwary polskie, Warszawa 1995.
5. Grabski M., (red.), Budownictwo drewniane Krakowiaków Zachodnich, Kraków 2017.
6. Kożuch B., Pobiegły E., Stroje krakowskie, Kraków 2004.
7. Marczak A., Krakowiacy, Lachy, Górale. Stroje wsi małopolskiej, t. I: Krakowiacy Zachodni, Nowy Sącz 2020.
8. Ogrodowska B., Polskie tradycje i obyczaje rodzinne, Warszawa 2007.
9. Ogrodowska B., Tradycje polskiego stołu, Warszawa 2010.
10. Pobiegły E., Rossal E. (red.), Stroje krakowskie. Historie i mity, Kraków 2017.