Region Krzczonowski
Wyróżnikiem regionu jest haft krzczonowski, stosowany w stroju na koszulach. Pierwotnie był on biały, związany ze strukturą tkaniny, a wzory ułożone były w układzie pasowym. Pod koniec XIX wieku zaczęto stosować haft krzyżykowy, kolorowy, który umożliwił wprowadzenie różnych wzorów roślinnych. Dzięki zastosowaniu wielkiej różnorodności barw strój krzczonowski zaliczyć można do najbardziej dekoracyjnych w kraju. W okresie międzywojennym na podstawie zebranych relacji i pieśni opracowano scenariusz wesela krzczonowskiego z przełomu XIX i XX wieku. Widowisko to, z udziałem mieszkańców Krzczonowa zostało zaprezentowane po raz pierwszy w 1930 r. i jeszcze kilkakrotnie w latach powojennych.
Tekst: Mariola Tymochowicz
Nazwa
Nazwa regionu pochodzi od główniej miejscowości, siedziby dawnej parafii, obecnie gminy. Z kolei sama nazwa Krzczonów pochodzi prawdopodobnie od słowa krszan, oznaczającego źródło, krynicę, wynikająca z licznie występujących w okolicy źródeł.
Terytorium
Subregion krzczonowski leży na Wyżynie Lubelskiej, na południowy wschód od Lublina, gdzie występują gleby lessowe przeważnie rolnicze. Przez teren ten płyną trzy rzeki: Kosarzewianka, Radomirka (nazywana przez mieszkańców Bełzą) i Giełczew. Dobre jakościowo gleby pszenno-buraczane zapewniały mieszkańcom spokojne utrzymanie bez konieczności podejmowania dodatkowych zajęć. Także bliskość Lublina sprzyjała rozwojowi produkcji rolnej i zwierzęcej. Hodowla bydła i koni rozwijała się szczególnie w Piotrkowie.
Osadnictwo
Gmina zamieszkana była przez ludność polską, a pierwsze ślady osadnictwa pochodzą z początku IV tysiąclecia p.n.e., kolejne miejscowości zasiedlane były od wczesnego średniowiecza.
Krótki rys historyczny
Data oficjalnej lokacji Krzczonowa na prawie polskim nie jest znana, ale lokacja na prawie magdeburskim odbyła się w 1439 roku. Krzczonów, jak i inne pobliskie miejscowości, np. Żuków, chętnie odwiedzał król Władysław Jagiełło. Z fundacji samego króla powstała tutaj parafia, a 1429 roku – kościół, wybudowano także karczmę z przyzwolenia monarchy. Oprócz niej powstawały tu liczne dworki szlacheckie. U schyłku średniowiecza Krzczonów i jego okolice były dobrze rozwiniętym ośrodkiem mieszkalnym. Przez kolejne wieki Krzczonów był wsią należącą do dóbr królewskich. Po rozbiorach i upadku Rzeczypospolitej został włączony do guberni zachodnio-galicyjskiej. W późniejszych latach stanowił część różnych tworów państwowych i zaborczych wraz z Lublinem, którego bliskość zawsze oddziaływała na życie mieszkańców subregionu krzczonowskiego.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
W języku mieszkańców gminy Krzczonów występowały małopolskie cechy gwarowe, które można zaliczyć do podgrupy lubelskiej, odznaczającej się brakiem innowacji, jakie dokonywały się na peryferiach czy w centrum Małopolski, np. rozkaźnika dej, przestawki rś, rż i przechowaniem niektórych archaizmów typu mychmy byli.
Obyczaje i obrzędy
W okresie międzywojennym W. Batko, B. Nycz i J. Chmara opracowali, na podstawie zebranych relacji i pieśni, scenariusz wesela krzczonowskiego z przełomu XIX i na początku XX wieku. Widowisko to z udziałem mieszkańców Krzczonowa było po raz pierwszy zaprezentowane w 1930 roku i kilkakrotnie w latach powojennych.
Strój
Strój krzczonowski jest najbardziej znanym w regionie i błędnie nazywany bywa lubelskim. Forma stroju, którą współcześnie rekonstruuje wiele zespołów folklorystycznych, ukształtowała się dopiero około 1880 roku. Do połowy XIX wieku noszono tam świąteczną odzież w całości wykonaną z materiałów samodziałowych w naturalnym kolorze. Zmiany, jakich dokonano w kolejnej jego odmianie, wynikały z zastosowania materiałów fabrycznych i różnorodnej pasmanterii, a także z wprowadzenia nowych elementów stroju, nowych krojów i haftów. Strój kobiecy składał się wówczas z koszuli lnianej haftowanej, gorsetu sznurowanego, zdobionego kolorowymi taśmami pasmanteryjnymi, długiej jednobarwnej spódnicy, krótkiego fartuszka okalającego całą postać, który podobnie jak spódnica zdobiony był naszywanymi u dołu tasiemkami i koronkami. Mężatki na głowy zakładały humełkę, a panny – półwianek z kwiatów. Natomiast w stroju męskim oprócz koszuli, czarnych spodni i kamizelki, wyróżniający element stanowiły kaftan i pas welwetowy, zdobione prostokątnymi wycięciami, tzw. okienek, pod które podkładano kolorowe wstążki. Z tradycyjnego stroju zachowała się sukmana zwana fijarówką, kapelusz słomiany zakładany w lecie, a czapki baranie i wysokie buty – w zimie. Dzięki zastosowaniu tak wielkiej różnorodności barw strój ten zaliczyć można do najbardziej dekoracyjnych w kraju.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Na terenie gminy Krzczonów występowała w XIX w. przewaga chałup o konstrukcji zrębowej, jednotraktowych, symetrycznych z czterospadowym dachem i z jedną izbą, obszerną sienią na przestrzał i komorą. W latach międzywojennych powstawały chałupy dwutraktowe, z dwuspadowym dachem, niekiedy z podcieniem frontowym.
Zabytki materialne
W Krzczonowie znajduje się późnobarokowy Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny z połowy XVII wiek, Kaplica Przedpogrzebowa z neogotycką dzwonnicą, kapliczka z drewnianą rzeźbą św. Jana Nepomucena. W najbliższej okolicy ulokowane są kurhany słowiańskie z VIII-X wieku, a w Lesie Królewskim – mogiły wojsk szwedzkich.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Do wyróżniających zjawisk z zakresu plastyki obrzędowej zaliczyć należy pisanki typu krzczonowskiego wykonywane techniką batikową. Dominujący motyw stanowią grabki, wiatraczki, tworzące rozbudowane kompozycje, oparte na prawzorach krzyża i swastyki. Ornament tworzony jest na polach powstałych po najprostszym podziale pionowym, bądź na skrzyżowaniu linii pionowych i poziomych. Jeszcze pod koniec XIX wieku w parafii krzczonowskiej rozwijało się płóciennictwo: było wówczas aktywnych 300 tkaczy. Kolejnym wyróżnikiem jest haft krzczonowski stosowany w stroju na koszulach. Pierwotnie był on biały, opierający się na stębnówce, hafcie płaskim liczonym (wenclik, cyra, kula, ciskanka, łapki, łańcuszek i ich kombinacje), związany ze strukturą tkaniny. Wzory ułożone były w układzie pasowym. Pod koniec XIX wieku zaczęto stosować haft krzyżykowy, kolorowy, o układzie pasowym, który umożliwił wprowadzenie różnych wzorów roślinnych.
Tradycyjne kulinaria
W piecu chlebowym w Krzczonowie wypiekano trzoniaki – robiło się je z resztek ciasta drożdżowego, z którego wypiekano pierogi. Najpierw formowano walec, który kroiło się na mniejsze trzycentymetrowe kawałki i układało na blaszkach, piekąc w piecu chlebowym do momentu zarumienienia po obu stronach.
Netografia
Terytorium
https://krzczonow.pl/ogolna-charakterystyka/
Rys historyczny
http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IV/771
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec https://pismofolkowe.pl/artykul/pokolbergowskie-badania-nad-folklorem-muzycznym-lubelszczyzny-3855
Obyczaje i obrzędy
https://krzczonow.pl/wesele-krzczonowskie/
Strój
https://strojeludowe.net/stroje/krzczonowski/
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Literatura
- Władysław Koźmian, Kilka słów o mieszkańcach parafii i Krzczonów w powiecie Lubelskim, „Wisła” 1902, T. XVI, z. 3.
- Walerian Batko, Bronisław Nycz, opracowanie muzyczne Józef Chmara, Wesele lubelskie, Lublin 1973.
- Mariola Tymochowicz, Tradycyjny strój krzczonowski i jego współczesne realizacje, „Twórczość Ludowa” 2001, nr 4, s.1-9.
- Dzieje Krzczonowa 1359-2011, red. Kazimierz Spaleniec, Krzczonów 2012.
- Jan Świeży, Strój krzczonowski, seria Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. V, z. 8, Poznań 1952.
- Wesele krzczonowskie, red. Barbara Wybacz, Lublin 2023.
