W drodze do Kalwarii. Fot.Danuta Oskwarek, Związek Podhalan oddział Kliszczacki. https://zwiazek-podhalan.com/
Górale Kliszczaccy
Górale Kliszczaccy, zwani również Kliszczakami, to peryferyjna, północno-zachodnia grupa Górali Karpackich, których osady rozlokowane były w dolinach rzek Raby i Skawy. Dla kliszczackich wsi typowe były zagrody jednobudynkowe, w których część mieszkalna i gospodarcza mieściły się pod jednym dachem. Kliszczacy zajmowali się przede wszystkim rzemiosłami drzewnymi, obróbką lnu oraz przygotowaniem i zdobieniem odzieży. Ich folklor muzyczny i taneczny był różnorodny, kształtował się bowiem pod wpływem kultury grup sąsiednich; obce wpływy widoczne są również w strojach odświętnych. Zwyczajem, z którego współcześnie słynie region Górali Kliszczackich, jest procesja z figurą Chrystusa na osiołku, towarzysząca obchodom Niedzieli Palmowej w Tokarni. Do ciekawych zabytków regionu należą kapliczki z dzwonkami loretańskimi, których dźwięk - zgodnie z miejscowymi wierzeniami - miał rozpędzać burzowe chmury.
Tekst: Joanna Hołda
Nazwa
Nazwa Kliszczaki ma charakter przezwiska nadanego przez sąsiadów. Prawdopodobnie wywodzi się od elementu stroju – kliszcza, czyli rozcięcia u dołu nogawic sukiennych spodni. Pierwszy raz została odnotowana w połowie XIX w. przez krajoznawcę Ludwika Zejsznera.
Terytorium
Kliszczacy to peryferyjna, północno-zachodnia grupa Górali Karpackich. Zasiedlali środkową część Beskidu Makowskiego i zachodnią część Beskidu Wyspowego. Kliszczackie osady rozlokowane były w dolinach rzek Raby i Skawy oraz ich dopływów, wychodząc niekiedy wysoko po grzbiety górskie. Gospodarstwa były niewielkie i rozrzucone. Utrzymanie zapewniały rolnictwo, hodowla i eksploatacja lasu. Górale Kliszczaccy sąsiadowali z Krakowiakami Zachodnimi oraz Góralami Zagórzańskmi, Podhalańskimi i Babiogórskimi. Przez góralskich sąsiadów byli uważani za grupę przejściową między Góralami a Lachami.
Osadnictwo
Region był zasiedlany co najmniej od XIII w. przez ludność napływającą z ziemi krakowskiej. Najstarsza osada to Stróża koło Myślenic. Wzmożona kolonizacja, prowadzona w obrębie dób królewskich, kościelnych i szlacheckich, miała miejsce w XIV i XV w. Wsie powstawały głównie przy „szlaku solnym” wiodącym wzdłuż Raby z Krakowa na Spisz.
Krótki rys historyczny
Od końca XVI do połowy XVIII w. w regionie liczne były bunty chłopskie wzniecane przeciwko uciskowi pańszczyźnianemu.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara Kliszczaków należy do gwar pasa Pogórza zachodniego. Od gwar grup sąsiednich odróżniał ją m.in. sposób wymowy samogłosek nosowych. Pod wpływem języka literackiego czysta gwara kliszczacka szybo zanikła, jest również słabo udokumentowana. Najlepiej znane jest tradycyjne słownictwo z okolic Więciórki.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Folklor muzyczny i taneczny Kliszczaków był różnorodny, ukształtował się pod wpływem kultury grup sąsiednich. Dość szybko zaczęły w nim przeważać melodie i pieśni ogólnopolskie i plebejskie. W melodiach oraz tańcach odnotowanych na przełomie XIX i XX w. najliczniejsze były polki, melodie krakowiakowe i walczyki. Znane były też polonez-chodzony oraz krzyżak tańczony przez cztery pary „po krzyżu”, a także mazury i oberki. W Sokomielnej-Białej tańczono taniec żydowski, w Lubniu taniec na len i miotlarza.
Obyczaje i obrzędy
Dawnym zwyczajem Kliszczaków, już niepraktykowanym, była grana tutka, organizowana przez gospodarza chcącego zachęcić sąsiadów do pomocy przy wykopkach. Wspólna praca odbywała się przy muzyce, a zapłatą za pomoc był wieczorny poczęstunek połączony z tańcami. Zwyczajem, z którego współcześnie słynie region, jest procesja z figurą Chrystusa na osiołku, towarzysząca obchodom Niedzieli Palmowej w Tokarni. Od 1968 r., z inicjatywy miejscowego proboszcza, wokół kościoła obwozi się figurę wzorowaną na gotyckiej rzeźbie „Chrystusa Palmowego”. Procesji towarzyszą wierni z okazałymi palmami oraz orkiestra dęta.
Strój
Strój Kliszczaków wywodzi się z ubiorów karpackich. Widać w nim wpływy grup ościennych, a także mody miejskiej. Wspólne z ubiorami lachowskimi były płócionki – płócienne spodnie ze strzępkami u dołu, noszone przez Kliszczków także od święta. Sukienne spodnie typu góralskiego, białe tzw. guniaki lub czarne – corne portki, w przeszłości miały jeden, a z czasem dwa przypory ozdobione wyszyciami w kształcie czerwono-granatowej sercówki bądź litery U z pętlicą. Kamizelki szyto z czarnego, ciemnoniebieskiego lub czerwonego sukna. Okryciem wierzchnim były gurnice - długie płaszcze z brązowego samodziałowego sukna, z czasem wyparte przez kurtki baje, również z samodziału. Modne były baranie serdaki i kożuchy, zdobione podobnie jak u Zagórzan aplikacjami i haftem. W strojach kobiecych do końca XIX w. powszechne były białe płócienne spódnice fartuchy. Z czasem zastąpiły je durki z wzorzystych drukowanych i farbowanych płócien oraz spódnice ostre szyte z fabrycznych wełenek w żywych kolorach. Od lat 20. XX w. modne były spódnice tybetowe. Starsze gorsety szyto z czerwonego, granatowego lub zielonego sukna i zdobiono obszyciami z pasmanterii. Noszono też gorsety z wzorzystych atłasów i adamaszków oraz ciemne, aksamitne, z naturalistycznymi kwiatami wyszywanymi koralikami i cekinami. Okryciem wierzchnim były wizytki i cieplejsze katanki, szyte z fabrycznych materiałów, a zimą serdaczki bez rękawów oraz kożuchy. Powszechnym obuwiem, zarówno kobiet jak mężczyzn, były kierpce.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Dla wsi Kliszczaków typowe były zagrody jednobudynkowe, w których część mieszkalna i gospodarcza (stajnia, a u bogatszych górali także boisko z sąsiekiem), mieściły się pod jednym dachem. Budynki stawiano z drewna, w konstrukcji zrębowej. Szpary między belkami uszczelniano mchem i wylepiano siwą giną z domieszką wapna. Wapnem malowano obramienia wokół okien i drzwi wejściowych oraz charakterystyczne ciopki na końcówkach belek zrębu. Wrota i drzwi niekiedy zdobiły krzyże malowane wapnem, mające chronić gospodarstwo przed nieszczęściem. Starsze domostwa miały dachy czterospadowe, kryte słomą lub słomą i gontem. Na południu regionu przeważały dachy dwuspadowe z szerokimi okapami w szczytach, kryte gontem.
Zabytki materialne
Do najciekawszych zabytków należą kapliczki z dzwonkami loretańskimi. Zgodnie z miejscowymi wierzeniami ich dźwięk miał rozpędzać burzowe chmury. Dzwoniono nimi także w południe na Anioł Pański. Taka kapliczka stoi m.in. w Skomielnej Czarnej. Dzwonnicę loretańską z Sidziny Wielkiej Polany można natomiast oglądać w skansenie w Sidzinie.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
We wsiach Górali Kliszczackich rozwijały się rzemiosła drzewne. Powszechnymi zajęciami były ciesielstwo, stolarstwo, meblarstwo i kołodziejstwo. W produkcji gontów specjalizowały się m.in. Budzów, Tokarnia i Skomielna Czarna, z wyrobów bednarskich znane były Maków Podhalański oraz Bieńkówka i Jachówka. W okolicach Budzowa wyrabiano kosze i przetaki. Dobrze prosperującym rzemiosłem było garncarstwo z ośrodkiem w Skomielnej Białej. Najliczniej zajmowano się obróbką uprawianego powszechnie lnu. Przygotowanie nici i tkactwo dawało zajęcie wielu rodzinom, w kliszczackich wsiach pracowali także zawodowi tkacze knopii. Rozwijały się rzemiosła związane z przygotowaniem i zdobieniem odzieży - krawiectwo, hafciarstwo, kożusznictwo.
Najbardziej znanym współczesnym artystą ludowym regionu jest rzeźbiarz Józef Wrona z Tokarni, autor m.in. figury Chrystusa na osiołku.
Tradycyjne kulinaria
Tradycyjne potrawy Kliszczaków były proste, oparte na produktach własnego gospodarstwa - zbożach, ziemniakach, kapuście, roślinach strączkowych oraz mleku. Jedzono bryjki i zacierki z ciemnej mąki, z mlekiem albo słoniną. Popularne były kluski, np. pszenna lub żytnia kluska urznięta, w formie makaronu, omaszczona słoniną i podawana z białym serem lub zalana mlekiem. Często jedzono prażuchę - tłuczone gotowane ziemniaki z dodatkiem uprażonej na blasze mąki, maszczone słoniną lub masłem i zalane mlekiem. Z kaszy i fasoli przygotowywano spółkę, z rozgotowanych owoców zagęszczonych mąką - galasy. Na kwasie spod kapusty gotowano kwaśnicę, podawaną z ziemniakami.
Netografia
Terytorium
https://www.etnozagroda.pl/gorale-kliszczaccy
Rys historyczny
https://www.etnozagroda.pl/gorale-kliszczaccy
Gwara i folklor słowny
https://www.etnozagroda.pl/gorale-kliszczaccy/gwara-ciekawostki-gwarowe-w-regionach
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://www.etnozagroda.pl/gorale-kliszczaccy/tance-goacute-rali-kliszczackich
Obyczaje i obrzędy
https://www.etnozagroda.pl/gorale-kliszczaccy/obrzedy-i-zwyczaje-cz-i
https://www.etnozagroda.pl/gorale-kliszczaccy/obrzedy-i-zwyczaje-cz-ii
https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek
https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
Strój
https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek
https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
https://www.etnozagroda.pl/gorale-kliszczaccy/stroacute-j-i-ubioacute-r-codzienny
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
https://www.etnozagroda.pl/gorale-kliszczaccy/budownictwo-i-mieszkanie-wiejskie
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek
https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
https://www.etnozagroda.pl/gorale-kliszczaccy/rzemioslo
Tradycyjne kulinaria
https://www.etnozagroda.pl/gorale-kliszczaccy/pozywienie-kuchnia
Literatura
- Brylak-Załuska M. (red.), Krakowiacy, Lachy, Górale. Stroje wsi małopolskiej, t. V: Górale Zagórzańscy, Górale Kliszczaccy, Nowy Sącz 2020.
- Ceklarz K., Masłowiec J. (red.), Kultura ludowa Górali Kliszczackich, Kraków 2015.
- Ceklarz K., Kultura ludowa, [w:] Gmina Lubień. Przyroda, dzieje, kultura, red. P. Sadowski, Lubień 2016.
- Kamocki J., Z etnografii Karpat polskich, Warszawa 2000.
- Kociołek J. (red.), Dziedzictwo kulturowe Podbabiogórza. Tradycje i folklor, Sucha Beskidzka 2012.
- Kucała M., Porównawczy słownik trzech wsi małopolskich, Wrocław 1957.
- Piskorz-Branekova E., Polskie stroje ludowe, t. 3, Warszawa 2007.
- Reinfuss R. (red.), Monografia powiatu myślenickiego, Kraków 1970.
