Orawa

Nazwa Orawa oraz zamiennie z nią używane Górna Orawa, polska Orawa i Czarna Orawa, wiążą się z rzeką Czarna Orawa, przepływającą przez Beskid Orawsko-Podhalański i Kotlinę Orawsko-Nowotarską.

Terytorium Górnej Orawy na południu graniczy ze Słowacją, na wschodzie z Podhalem, a na zachodzie i północy z Żywiecczyzną. Osią tego terenu jest rzeka Czarna Orawa, która wpada do Jeziora Orawskiego. Na Górnej Orawie występują rozległe torfowiska, które do niedawna podlegały tradycyjnej eksploatacji. Panuje tu surowy klimat i krótki okres wegetacji. Występuje wiatr typu fenowego - wiatr halny, który wieje głównie w jesieni, przynosząc zmianę pogody i duże opady deszczu. Niska klasa gleb nie sprzyjała uprawie roli, więc wiodącą formą gospodarowania było pasterstwo owiec i eksploatacja lasu, które z czasem przekształciły się w gospodarkę rolno-hodowlaną z powszechną uprawą lnu.

Pierwszy silny żywioł osadniczy Górnej Orawy miał miejsce w XVI w., gdy teren ten należał do Królestwa Węgier. W dominującej większości osadnikami była ludność chłopska pochodząca z pobliskiej Żywiecczyzny i Małopolski. Znaczącą grupą osadniczą byli też przedstawiciele uszlachconych rodów sołtysich. Pod względem narodowościowym region zamieszkiwała ludność polska, węgierska, słowacka, także niewielka liczba Niemców, Żydów i Romów. Ważną rolę w kształtowaniu się kulturowego obrazu Górnej Orawy odegrali również pasterze wołoscy.

Orawa do 1918 r. znajdowała się w granicach Monarchii Habsburgów, w regionie zwanym Górnymi Węgrami. Po zakończeniu działań wojennych stała się obszarem spornym między Polską odbudowującą się po rozbiorach a nowo utworzonym państwem – Czechosłowacją. By zadecydować o jej przynależności, planowano przeprowadzenie plebiscytu, z którego ostatecznie zrezygnowano, a granicę ustalono w sposób arbitralny w 1920 r. Etnograficzny teren dzisiejszej Orawy jest więc podzielony między Polskę i Słowację.

Gwara i folklor słowny

Polska gwara orawska jest zachowana w stopniu bardzo dobrym i funkcjonuje jako podstawowy kod komunikacji wszystkich mieszkańców regionu, także wśród przedstawicieli najmłodszego pokolenia. Kilkuwiekowe kontakty z ludnością słowacko- i węgierskojęzyczną wpłynęły na zapożyczenia leksykalne, które do dziś pozostają w użyciu. Od kilku dziesięcioleci trwa proces silniejszego przyjmowania słownictwa z polszczyzny ogólnej. W tekstach legend, pieśni, bajek i oracji widoczne są natomiast wpływy wielowiekowej obecności na Orawie różnorodnych kultur.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Tradycyjny repertuar melodii orawskich posiada skalę lidyjską i brzmienie najczęściej w tonacji durowej. Dominuje metrum parzyste (2/4, 4/8). Kapela orawska składa się zasadniczo z dwojga skrzypiec - prym i sekund oraz basu. Do instrumentarium tego regionu należą też fujary, trombity i rogi pasterskie oraz heligonki. W folklorze słowno-muzycznym można odnaleźć wiele cech wspólnych z pieśniami występującymi w sąsiednich regionach – na Podhalu i na Żywiecczyźnie. Odrębność muzyki Orawy polega na sposobie jej wykonania i stylu śpiewu. Charakterystyczne jest występowanie w repertuarze pieśni słowackich; w tańcu i sposobie gry na instrumentach widoczne są czasem wpływy węgierskie. Praktyki muzyczne mieszkańców Orawy są wciąż żywe, choć obecnie występują przede wszystkim w kontekście scenicznym.

Obyczaje i obrzędy

Obrzędy praktykowane przez mieszkańców Orawy można podzielić na doroczne i rodzinne. Niektóre różnią się w szczegółach od obrzędów z innych części Polski, ale są też takie, które charakteryzują wyłącznie Orawę. Na kilka z nich warto zwrócić uwagę. Choinkę – po orawsku stromek – zaczęto ustawiać w domach dopiero w połowie XX w., wcześniej zawieszano u powały podłaźnik w formie wierzchołka jodły. W Wigilię i w drugi dzień Bożego Narodzenia (na Orawie zwanym dniem św. Stefana), do domów przychodzą kawalerowie na podłazy. Żywe jest występowanie grup kolędniczych oraz przebierańców podczas karnawału. Współcześnie animatorami okolicznościowych wydarzeń są Orawski Park Etnograficzny i Orawskie Centrum Kultury w Jabłonce. Warto odnotować zwyczaj wielkopostny, polegający na obnoszeniu po wsi przez dziewczęta śmiertki, czyli kukły ze słomy, dziś odtwarzany już wyłącznie przez zespoły regionalne. Wielki post to czas, gdy w kościele w Orawce wywieszane są wielkopostne kurtyny (zwane oponami), które zasłaniają ołtarze, a malowane są motywami pasyjnymi. W nocy z 30 kwietnia na 1 maja na placach we wsi stawiane są moje, dekorowane drzewka na wysokim drągu. Żywe są też tradycje związane z wiosennym i jesiennym redykiem owiec, jak również dożynki. Charakterystyczne dla Orawian są praktyki związane z obrzędami rodzinnymi, szczególnie te dotyczące chrzcin, wesel i pogrzebów. Uczestnicy coraz częściej zakładają na te okazje strój regionalny, a uroczystościom towarzyszy muzyka grana przez tradycyjne kapele.

Strój

Strój męski posiada czarny, filcowy kapelusz z podwiniętym rondem. Zimą noszone są sukienne czapki podszyte futrem, z wywijanymi uszami. Na białe, lniane koszule zakłada się kamizelkę zwaną prucnikiem, uszytą z czarnego sukna i ozdobioną białymi guzikami. Sukniane spodnie o prostych nogawicach mają dwie przypory przykryte klapkami, są zdobione pętlicami z czarnej wełnianej taśmy. Wierzchnim okryciem jest gunia uszyta z brązowego sukna, zdobiona haftami z przodu i na kołnierzu, a w chłodniejsze dni jasnobrązowy kożuch z białymi aplikacjami. Noszone są też serdaki z kożucha. Uzupełnieniem stroju są skórzane pasy zapinane mosiężnymi klamrami, skórzane torby, kierpce zawiązywane wokół kostek skórzanymi nawłokami lub czarne skórzane buty z cholewami. Kobiety noszą od święta płócienną koszulę, gorset szyty z tybetu jednobarwnego lub wzorzystego zapinany na guziki, spódnicę zwaną suknią, a na stopy zakładają kierpce. Okazjonalnie wkładają też topanki, czyli buty z cholewami na niskim obcasie. Starsze kobiety wkładają dopasowane, wcięte w pasie bluzki z długimi rękawami, zapinane na guziki. Ich brzegi są obszyte czarnym aksamitem lub materiałem imitującym baranek. Dopełnieniem stroju jest chusta z frędzlami.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Na Orawie dominuje budownictwo drewniane, które jest ulokowane wzdłuż dna dolin z przepływającym potokiem i biegnącą przy nim drogą. Tym sposobem tworzy się układ łańcuchówki niejednorodnej, rozproszonej. Oryginalną formą architektoniczną regionu jest chałupa zrębowa (końcówki belek bielone), szerokofrontowa o symetrycznym układzie dwóch izb mieszkalnych – czarnej i białej. Wyżka, czyli dodatkowy spichlerz w poddaszu budynku, jest umieszczona nad czarną izbą lub sienią. W tradycyjnej zabudowie występowały niekiedy inne domy, o typowym dla regionu amfiladowym układzie pomieszczeń. Można wskazać trzy rodzaje zagród: dwubudynkowe, gdzie budynek gospodarczy jest umieszczony za mieszkalnym, równolegle do niego; jednobudynkowe, w których pod wspólnym dachem i w jednej linii znajdują się część mieszkalna i gospodarcza oraz dwubudynkowe w kształcie litery L. Z upływem czasu zagrody były przebudowywane, a domy drewniane zastąpiono murowanymi, zachowując jednak stary układ zagród.

Zabytki materialne

Na Orawie zachowały się liczne przydrożne krzyże i figury kamienne; te typowe dla regionu pochodzą sprzed kilku wieków i zostały wykonane w warsztacie w miejscowości Biely Potok, która dzisiaj znajduje się na obszarze Orawy słowackiej. Charakterystycznym elementem pejzażu Górnej Orawy są też dzwonnice loretańskie. Najliczniejsze zabytki dawnej Orawy znajdują się w muzeum na wolnym powietrzu w Zubrzycy Górnej, gdzie prezentowany jest m.in. dwór rodziny Moniaków. Na uwagę zasługuje także drewniany, XVIII-wieczny kościół w Orawce, wewnątrz polichromowany, w którym przed Wielkanocą wystawiane są unikatowe „kurtyny wielkopostne”. Cenny jest również znajdujący się w jego pobliżu murowany budynek dawnej farbiarni płócien, pochodzący z XVIII wieku.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Płóciennictwo i związane z nim farbiarstwo były najbardziej rozpowszechnionymi zajęciami mieszkańców Orawy, których rękodzieło słynęło z kunsztu wykonania. Swoje wyroby Orawiacy sprzedawali nie tylko w sąsiednich regionach, ale także w najbardziej odległych stronach Austro-Węgier. Tradycyjnymi rzemiosłami były też kowalstwo, ciesielstwo, stolarstwo i bednarstwo. Umiejętności najczęściej zdobywano ucząc się od starszego pokolenia. Na Orawie działali też rękodzielnicy zabawkarstwa. Malejące zapotrzebowanie na tradycyjne wyroby sprawiło, że część z tych zajęć zaczęła stopniowo zanikać lub przekształcać się w działalność artystyczną (np. metaloplastyka). Niektóre z dawnych dziedzin twórczości są obecnie reaktywowane – tak dzieje się chociażby z malarstwem na szkle. Znanym orawskim rzeźbiarzem ludowym był Karol Wójciak, zwany Heródkiem. Wykonane przez niego postacie świętych mają proste formy, a ich twarze są w symboliczny sposób zaznaczone kolorem.

Tradycyjne kulinaria

W pożywieniu mieszkańców dominowały produkty roślinne (ziemniaki, biała kapusta, owies, żyto, jęczmień, w mniejszej ilości pszenica, bób, groch) oraz produkty pochodzenia zwierzęcego (mleko i jego przetwory). W lesie zbierano grzyby i dzikie owoce, na łąkach zioła i chwasty, z których gotowano rodzaj zupy zwany polewką. Często gotowano polewkę kminkową. Z mąki owsianej wypiekano chleb, a mąka zmieszana z wodą tworzyła bryjkę podawaną z mlekiem. Z mąki przygotowywano także ciasto na placki zwane moskolami, które wypiekano na blasze pieca. Gotowe smarowano bryndzą lub masłem. Powszechnie jadano kluskę przygotowaną z mąki jęczmiennej gotowanej z wodą i haluszki ze startych surowych ziemniaków. Z ziemniaków pieczono też babę i placki ziemniaczane. 

Nazwa regionu/grupy

https://zwiazek-podhalan.com/gorale-polscy/orawianie/

Terytorium

https://zwiazek-podhalan.com/gorale-polscy/orawianie/

Rys historyczny

https://orawa2024.pl/o-projekcie/

Gwara i folklor słowny

https://ockorawa.pl/kultura-gorali-orawskich/gwara-orawska/gawedy-ireny-grobarczyk/

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

https://ockorawa.pl/orawskie-swiaty/

https://etnofon.pl/plyta/drzewie-nuty-orawskie/

Obyczaje i obrzędy

https://www.etnozagroda.pl/gorale-orawscy

Strój

https://strojeludowe.net/stroje/orawski/

https://ockorawa.pl/stroj-gorali-orawskich/

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

https://www.orawa.eu/oferta/wystawy-stale

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

http://szlakrzemiosla.pl/Orawka.html

1. Filimowska A., Krygowska N., Moja chata z kraja. Studium granic funkcjonujących w opowieści mieszkańców polskiej Orawy, Kraków 2019.
2. Janicka-Krzywda U. (red.), Kultura ludowa górali orawskich, Kraków 2011.
3. Jostowa W., Pasterstwo na polskiej Orawie, Wrocław 1972.
4. Kąś J., Lewandowska B., Wesele orawskie dawniej i dziś, Wrocław 2010.
5. Reinfuss R., Orawski dom z wyżką, „Polska Sztuka Ludowa”, t. 4, nr 1-6, 1950.
6. Roszkowski J., „Zapomniane Kresy”. Spisz, Orawa, Czadeckie w świadomości i działaniach Polaków 1895-1925, Nowy Targ 2011.
7. Starek E., Strój orawski, „Atlas Polskich Strojów Ludowych”, t. 25, cz. V Małopolska, z. 11, Wrocław 1966.
8. Trajdos T. M., Dzieje i kultura Orawy, Kraków 1993.