Mazowsze

Etymologia nazwy „Mazowsze” nie jest jednoznaczna, toteż można bazować jedynie na przypuszczeniach, które od wieków wysnuwają różni badacze. Pojawia się ona po raz pierwszy w źródłach powstałych w IX wieku. Można ją uważać za nazwę topograficzną pochodzącą od pojęcia maz, które oznaczało w językach słowiańskich (polskim, ruskim, serbołużyckim):coś brudnego, zamazanego, ubłoconego lub jako rzeczownik: błoto, bagno, ale także smołę i dziegieć, lub jako określenie topograficzne: błotnisty kraj.

Według części badaczy najstarszą postacią nazwy Mazowsze było Mazow ze swym łacińskim odpowiednikiem Mazovia, używanym przez Galla Anonima w Kronice powstałej w latach 1112–1116. Niektórzy wiążą tę nazwę z kolei ze staropolskim imieniem Maz i dawnym przyrostkiem dzierżawczym -ów (Mazów) lub grodem Mazow. Mazowsze może być więc kontaminacją pojęć: Mazów i Mazosze (pochodzącego od słowa Mazoch, którym określano mieszkańców Mazowsza).

Występowała także forma Mazowy, którą można tłumaczyć jako oznaczającą ludzi „mieszkających w błotach” lub „umazanych błotem”, wskazując bardziej na profesję osób zajmujących się pozyskiwaniem dziegciu i wytwarzaniem smoły. Inni badacze z kolei, łączą nazwę Mazowsze z imieniem Masława (Maza, Mazosza — gdyż forma: Masław (łac. Maslaus) jest prawdopodobnie „uszlachetnioną” przez dawniejszych kronikarzy formą pospolitego imienia, utworzoną na wzór: Meczslaus, Boleslaus).

Mazowsze to terytorium historyczne w dorzeczu środkowej Wisły. Geograficznie jest położone w centralnej i północno-wschodniej części Polski, w środkowym biegu Wisły i dopływach Bugu, Narwi, Liwca, Wkry, Bzury i Pilicy. Za rdzenne ziemie mazowieckie uważa się tereny na prawym brzegu środkowej Wisły z polityczno-religijnym centrum w Płocku (założonym ok. X w.), skąd rozszerzano osadniczą ekspansję w kierunku południowym, północnym i wschodnim, a granice Mazowsza ulegały przez stulecia wielu transformacjom.

W wyniku podziału Polski na dzielnice w 1138 r. (na mocy testamentu Bolesława III Krzywoustego) powstało Księstwo Mazowieckie, które od połowy XIII w. ulegało dalszym podziałom. Na początku XIV w. książęta mazowieccy uznali zwierzchność lenną Polski, a wraz z wymieraniem Piastów mazowieckich ich dzielnice wcielano do Korony: w 1462 r. — ziemię gostyńską i rawską, w 1476 r. — sochaczewską (z ziem tych utworzono województwo rawskie), w 1495 r. — płocką (odtąd województwo), a w 1526 r. (formalnie 1529) – środkowe i wschodnie Mazowsze, z którego utworzono województwo mazowieckie ze stolicą w Warszawie.

Dzisiejszy kształt województwa mazowieckiego wyznaczają granice województwa mazowieckiego określone w wyniku reformy administracyjnej z roku 1999 i nie w pełni pokrywa się on z historycznym obszarem Mazowsza. W skład regionu wchodzą ziemie: ciechanowska, czerska, gostynińska, liwska, zawkrzańska (z Mławą), nurska, płocka, rawska, różańska, sochaczewska, warszawska, wiska, wyszogrodzka i zakroczymska. Ziemia radomska należała historycznie do Małopolski, a Siedlce i pas ziem sięgający do Łosic to dawne Podlasie – określane dzisiaj jako Mazowsze wschodnie. Południowo-zachodnia część Mazowsza z Kutnem, Łowiczem i Rawą znalazła się w województwie łódzkim, a północno-wschodnia ziemia łomżyńska w województwie podlaskim.

Pierwsze ślady osadnictwa na terenie Mazowsza bliższego pochodzą z VI i VII wieku i są to ślady słowiańskie, nie poświadczają one jednak osadnictwa zwartego. O plemieniu Mazowszan po raz pierwszy wspominał w Latopisie ruski kronikarz Nestor w wieku XI, a w wieku XII pisał także o nich Gall Anonim.

W rozwoju osadnictwa na bliższym Mazowszu wyodrębnia się trzy ekspansje: przedhistoryczną, wczesnohistoryczną (XI–XIII w.) i trzecią (XIV–XVI w.).

O ile przełom wieku VI i VII to dla Mazowsza okres stabilizacji osadnictwa, o tyle w wiekach VIII–IX nastąpił tutaj szybszy rozwój osadniczy. Najsilniej rozwijała się część północna, stąd też rozpoczęła kolonizacja obszarów położonych wzdłuż Narwi w kierunku Łomży oraz Bugu i Liwca w kierunku Liwa i Kałuszyna. W wieku XVI, po przeniesieniu stolicy do Warszawy, Mazowsze stało się najbardziej zaludnioną dzielnicą Polski i stanowiło cel osadniczy dla przybyszów Kurpi, Mazur, Podlasia, Litwy i Rusi. Charakterystyczna dla osadnictwa tych terenów była wysoka liczebność szlachty, przede wszystkim zagrodowej.

Do państwa wielkopolskich Polan tereny mazowieckie zostały przyłączone prawdopodobnie w X wieku, jeszcze przed przyjęciem chrztu przez Mieszka I. Jednak proces inkorporacji Mazowsza do Polski był długotrwały, a Mazowszanie utrzymywali przez długi okres względną niezależność od władców polskich. Na początku X wieku na Nizinie Mazowieckiej powstał szereg grodów jednoczłonowych niewielkich rozmiarów, m.in. Wola Szydłowska, Raciąż, Słupno, Mokrzk, Sypniewo, Święcko-Strumiany, Truszki-Zalesie, Czerchów, Bocheń, Bródno, Ciechanów, Szreńsk. Po przyjęciu chrześcijaństwa, w roku 1075, utworzono w Płocku biskupstwo i od tej pory, Płock stał się ważnym miastem na mapie Mazowsza.

Od rozbicia dzielnicowego, które miało miejsce w roku 1138, Mazowsze już jako Księstwo Mazowieckie rozpoczęło swoją kilkusetletnią historię niezależności, stanowiąc odrębną jednostkę polityczno-administracyjną podlegającą zwierzchności lennej Polski. Dobre warunki geograficzne i polityka kolejnych książąt przyczyniły się do powstania odrębności gospodarczej i społecznej Mazowsza. Miasta były na ogół słabo rozwinięte, poza Warszawą, Płockiem i Łomżą, a te które leżały na szlakach wielkiego handlu, eksportowały surowce (zboże, drewno, futra).

W XIV–XVII w. drobna szlachta i chłopi mazowieccy skolonizowali sąsiednie tereny Prus oraz Podlasia, utworzyli osady na ziemiach litewsko-białoruskich, ukraińskich i w województwie łęczyckim. Przełomowe znaczenie dla Mazowsza miała unia polsko-litewska z 1385 roku, kiedy Mazowsze stało się centralną dzielnicą Rzeczypospolitej, a Warszawa miejscem sejmów polsko-litewskich. Odrębność Mazowsza z rządami książąt mazowieckich, udało się utrzymać do roku 1526, kiedy to – mimo oporu sejmu mazowieckiego – król Zygmunt Stary dokonał ostatecznej inkorporacji Mazowsza do Korony, a w roku 1596 do centralnie położonej Warszawy, została przeniesiona z Krakowa stolica państwa. Mimo utraty swojej odrębności XVI-wieczne Mazowsze awansowało w hierarchii poszczególnych dzielnic polskich. Wraz z utworzeniem Rzeczypospolitej Obojga Narodów Mazowsze nagle znalazło się w centrum wspólnego państwa polsko-litewskiego.

Kryzys gospodarczy Mazowsza miał miejsce w XVII i XVIII w., kiedy nastąpił regres gospodarki rolnej i miejskiej, pogłębiły się zniszczenia spowodowane wojnami ze Szwecją. W II i III rozbiorze Polski (1793, 1795) większa część Mazowsza przypadła Prusom, mniejsza Austrii. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego w roku 1807 Mazowsze także znalazło się w jego granicach, następnie od roku 1815 przyłączone zostało do Królestwa Polskiego, a tym samym zaboru rosyjskiego. Po 1866 r. w skład Mazowsza weszły gubernie: warszawska, płocka i łomżyńska. W roku 1918 Mazowsze znalazło się w obrębie odrodzonego państwa polskiego, w granicach województw: warszawskiego, częściowo białostockiego i lubelskiego. Podczas II wojny światowej Mazowsze było częścią Generalnego Gubernatorstwa.

Po II wojnie światowej region ten, dzięki centralnemu położeniu i inwestycjom, zaczął się szybko rozwijać. Dzięki usytuowaniu stolicy w województwie mazowieckim, rozwój Mazowsza jest wyjątkowo progresywny w skali kraju, zwłaszcza od momentu przystąpienia do Polski Unii Europejskiej w roku 2004, gdyż trafia tam wiele środków z funduszy strukturalnych. Mazowsze jest regionem, do którego migrują także mieszkańcy innych województw Polski, dzięki temu jego struktura ludności – szczególnie w Warszawie – nie jest niejednorodna.

Na ukształtowanie się cech kultury ludowej na Mazowszu, i jej różnorodność oraz wyodrębnienie się grup etnograficznych, wpłynęło wiele czynników, takich jak: usytuowanie dzielnicy względem innych ziem, środowisko geograficzne, determinujące procesy osadnicze, typ gospodarowania, podział wsi na własność królewską, kościelną i szlachecką. W granicach Mazowsza znajdują się zróżnicowane regiony etnograficzne, identyfikujące się z Mazowszem historycznym i mazowiecką spuścizną. Do „najbardziej mazowieckich” zaliczyć można tzw. Stare Mazowsze (czyli Mazowsze Płockie), region sannicki oraz położone również na Mazowszu Północnym, mimo łączącej je nazwy, odmienne: Kurpie Puszczy Białej i Kurpie Puszczy Zielonej, a także położony na południowy wschód od Warszawy archaiczny region kołbielski oraz na południowych krańcach Mazowsza region Rawski. W granicach historycznego Mazowsza leżało także Księstwo Łowickie (które obecnie znajduje się w granicach województwa łódzkiego). Część Podlasia określana jest w chwili obecnej jako wschodnie Mazowsze. W granicach województwa mazowieckiego znajdują się także ziemie należące historycznie do Małopolski (region radomski).

Archiwa Państwowe, Komisja województwa Mazowieckiego, https://agad.gov.pl/inwentarze/KWM227.xml

Mariusz Samp, Niepokorna dzielnica. Mazowsze za pierwszych Piastów, https://histmag.org/Niepokorna-dzielnica.-Mazowsze-za-pierwszych-Piastow-20998

Masław – Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Mazowieckiej, Mazowsze, https://maslaw.pl/o-nas/mazowsze?showall=1&start=0

Monika Bożejko, Historia Mazowsza, https://www.academia.edu/5712617/Historia_Mazowsza_ca%C5%82o%C5%9B%C4%87

Monika Kresa, Historia regionu, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=mazowsze-blizsze-historia-regionu

Monika Kresa, Dialekt mazowiecki wczoraj i dziś, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=mazowsze-historia-osadnictwa

Justyna Garczyńska, Mazowsze bliższe, charakterystyka gwary, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=mazowsze-blizsze-gwara-regionu-mwr

Renata Gontarz, Co warto wiedzieć o Mazowszu, https://turystycznepropozycje.pl/co-warto-wiedziec-o-mazowszu/

Hasło: Mazowsze [w:] Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Mazowsze;3938939.html

Hasło: Mazowsze [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Mazowsze

Mazowiecki szlak tradycji, O Mazowszu, https://mazowieckiszlaktradycji.pl/artykuly/o-mazowszu/

Mazowiecki szlak tradycji – strona główna, https://mazowieckiszlaktradycji.pl

Tradycje wsi mazowieckiej – przewodnik turystyczny, https://modanamazowsze.pl/wp-content/uploads/2022/10/Tradycje-wsi-mazowieckiej_przewodnik.pdf

Halina Szulc, Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce, https://rcin.org.pl/Content/685/Wa51_5218_r1995-nr163_Prace-Geogr.pdf

Krzysztof Braun, Oblicze etnograficzne współczesnego województwa mazowieckiego, Płock 1999.

Krzysztof Brześkiewicz, Struktura terytorialna Mazowsza książęcego i jego stosunek do Korony, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Warszawskiego” 1986, z. 52, s. 7–77.

Benon Dymek, Historia i kultura Mazowsza do 1526 r., Wyższa Szkoła Rozwoju Lokalnego, Żyrardów 2005.

Jan Dzięgielewski, Mazowszanie na urzędach centralnych w wieku XVI–XVII, w: Mazowsze na pograniczu kultur w średniowieczu i nowożytności, red. M. Dygo, Pułtusk 2007, s. 85–121.

Dzieje Mazowsza do 1526 roku, red. Alexander Gieysztor, H. Samsonowicz, Warszawa 1994.

Dzieje Mazowsza, tom I, red. Henryk Samsonowicz, Pułtusk 2006.

Dzieje Mazowsza, tom III–IV, red. Jan Szczepański, Pułtusk 2010, 2012.

Janusz Grabowski, Dynastia Piastów mazowieckich. Studia nad dziejami politycznymi Mazowsza, intytulacją i genealogią książąt, Kraków 2012, (dostępne online:

https://docplayer.pl/31403805-Spis-tresci-1-dynastia-piastow-mazowieckich.html).

Bogusław Gierlach, Świt Mazowsza, Iskry, Warszawa 1984.

Aleksander Gieysztor, Trzy stulecia najdawniejszego Mazowsza (połowa X – połowa XIII w.), [w:] Dzieje Mazowsza, t. 1, red. Henryk Samsonowicz, Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2006, s. 109–160.

Aurelia Gołaszewska, Procesy osadnicze a nazewnictwo na północnym Mazowszu, [w:] „Notatki Płockie. Kwartalnik Towarzystwa Naukowego Płockiego”, T. 6, Nr 21, 1961, s. 27–29.

Maria Kieffer-Kostanecka, Nazwy »Mazowsze« i »Płock« w świetle nauki współczesnej, [w:] „Notatki Płockie: Kwartalnik Towarzystwa Naukowego Płockiego”, T. 14, Nr 4 (53), 1969, s. 21–23.

Oskar Kolberg, Mazowsze, Dzieła wszystkie. cz. I, t. 24, Wrocław-Poznań 1963, Pierwodruk Kraków 1885 (dostępne online: http://oskarkolberg.pl/MediaFiles/024dwok.pdf).

Oskar Kolberg, Mazowsze, Dzieła wszystkie, cz. II, t. 25, Wrocław-Poznań 1963, Pierwodruk Kraków 1886 (dostępne online: http://oskarkolberg.pl/MediaFiles/025dwok.pdf).

Oskar Kolberg, Mazowsze, Dzieła wszystkie, cz. III, t. 26, Wrocław-Poznań 1963, Pierwodruk Kraków 1887 (dostępne online: http://oskarkolberg.pl/MediaFiles/026dwok.pdf).

Oskar Kolberg, Mazowsze, Dzieła wszystkie, cz. IV, t. 27. Wrocław-Poznań 1964, Pierwodruk Kraków 1888 (dostępne online: http://oskarkolberg.pl/MediaFiles/027dwok.pdf).

Oskar Kolberg, Mazowsze, Dzieła wszystkie, cz. V, t. 28. Wrocław-Poznań 1964, Pierwodruk Kraków 1890 (dostępne online: http://oskarkolberg.pl/MediaFiles/028dwok.pdf).

Alicja Mironiuk-Nikolska Elżbieta Piskorz-Branekova Kultura Ludowa Mazowsza/ Mazovia Népi Kultúraja/ folder wystawy, [w:] Herman Ottó Múzeum – ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, Miszkolc 2001.

Marek Truszczyński, Kształtowanie się znaczenia nazwy „Mazowsze" na przestrzeni dziejów, ze szczególnym uwzględnieniem XII–XIX wieku, [w:] „Studia Ełckie” nr 14, 2012, 273–287 (dostępny online: https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Studia_Elckie/Studia_Elckie-r2012-t14/Studia_Elckie-r2012-t14-s273-287/Studia_Elckie-r2012-t14-s273-287.pdf).

Henryk Samsonowicz, Piastowskie Mazowsze a Królestwo Polskie w XIII–XV w., [w]: Piastowie w dziejach Polski, red. R. Heck, Wrocław 1975, s. 115–134.