Urzecze

Urzecze (Urzyce, gwar. Łurzyce). Mieszkańcy regionu to Urzycanie (gwar. Łurzycoki). Nazwy te pochodzą od wyrażenia u rzeki, to znaczy – nad rzeką, a dokładniej – nad rzeką Wisłą.

Urzecze położone jest na ziemiach ciągnących się wzdłuż Wisły, w jej najbliższym sąsiedztwie, na południe od Warszawy. Po prawej stronie od Saskiej Kępy (obecnie w obrębie Warszawy) do starorzecza Wilgi (w okolicach wsi Nieciecz), po lewej – od rzek Jeziorki i Wilanówki do dawnego ujścia Pilicy niedaleko wsi Potycz. Od zachodu granicę wyznacza skarpa warszawska, od wschodu terasa wydmowa i lasy Równiny Garwolińskiej. Na społeczność zamieszkałą na tych terenach wpływ miała bezpośrednia bliskość Wisły i łatwość komunikacji rzecznej z Warszawą.

Na dziedzictwo tego terenu składały się zarówno kultura korzystającej z tych obszarów ludności mazowieckiej od początków istnienia Ziemi Czerskiej, jak też osadnicy olęderscy przybyli tu w XVII w., a także wędrowna społeczność flisaków zajmujących się spławianiem towarów. Najprawdopodobniej właśnie w XVII w. wraz z pojawieniem się na tym terenie olędrów zaczęła kształtować się specyficzna społeczność odmienna od grup w pozostałych mikroregionach tej części Mazowsza.

Historię tego terenu najłatwiej prześledzić poprzez kolejne etapy kolonizacji osadników olęderskich, czyli od XVII w. Wcześniej podejmowano próby stałego zagospodarowania tych terenów przez ludność mazowiecką z sąsiednich obszarów, jednak były to tymczasowe rozwiązania – ze względu na brak umiejętności opanowania obszarów zalewowych. W 1628 r. olędrzy zasiedlili Saską Kępę, a następnie kolejne „kępy” wzdłuż Wisły do Kozienic zawierając kontrakty z właścicielami ziemskimi na czas kilkudziesięciu lat. Najstarszą wzmianką o odrębnym regionie jest zapis z 1737 r. dotyczący Powsina wchodzącego w skład dóbr wilanowskich. Największy etap zasiedlania miał miejsce w okresie rozbiorowym.

Znaczenie dla miejscowej ludności, choć w mniejszym zakresie niż w pozostałych częściach Mazowsza, miało uwłaszczenie w 1864 r. Do tego czasu społeczność Urzeczan była zróżnicowana pod względem statusu własności: olędrzy w większości dzierżawili ziemię w zamian za czynsz, chłopska ludność mazowiecka musiała wypełniać obowiązki pańszczyźniane. Flisacy z kolei posiadali przywileje cechowe nadane im przez króla Władysława IV Wazę w XVII w.

Gwara i folklor słowny

W pamięci współczesnych mieszkańców Urzecza zachowały się powiedzenia o cechach gwarowych. Są to w większości teksty przekazywane sobie ustnie i do czasu prowadzonej w ostatnich latach dokumentacji (Stanaszek 2012), nigdy wcześniej nie spisane. Badania nad gwarą nie doczekały się jeszcze jednak odrębnego opracowania. Przykłady powiedzeń noszących cechy gwarowe: Lepiej na Łurzycu na wirzbie niż na Polesiu w izbie; Jak nie losek to piosek; Oryle, oryle, zjidzta gówno kobyle!

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Współcześni mieszkańcy regionu, starając się odtworzyć muzykę i taniec dawnych Urzeczan, nawiązują do dziedzictwa kulturowego terenów, z których przybyły i w których również przebywały podobne grupy osadników, łącząc je z tradycjami Mazowsza. I tak: tańczy się olędra, oryla i mazurka, a także tańce kaszubskie, kurpiowskie i kujawskie. Instrumenty używane jako akompaniament to akordeon i klarnet.

Obyczaje i obrzędy

Obecnie w miejscowości Nadbrzeż organizowane są Zielone Świątki nawiązujące do tradycji flisackich, stanowiących ważny element dziedzictwa kulturowego Urzecza. Na święto uczestnicy przypływają w udekorowanych gałęziami łodziach: galarach, batach i krypach. Po nabożeństwie odprawionym nad brzegiem Wisły następuje część artystyczna – występy zespołów i prezentacja rękodzieła, a na koniec łodzie wypływają na środek rzeki, by tam połączyć się i umożliwić uczestnikom przejście z jednej do drugiej i wziąć udział w rzecznej potańcówce.

Strój

Strój z Urzecza nazywany do niedawna wilanowskim. Noszony był przez kobiety do czasów I wojny św. Mężczyźni natomiast przestali go nosić dużo wcześniej, bo już w poł. XIX. Obecnie noszą go członkowie zespołów muzycznych jako strój sceniczny, choć coraz częściej również mieszkańcy regionu zakładają go podczas lokalnych uroczystości dla podkreślenia swojego związku z dziedzictwem tego terenu.

Strój kobiecy pod koniec XIX w. złożony był z chusty tybetowej, przez panny zakładanej bezpośrednio na głowę, u mężatki na czepiec lub zastępowano ją chustą płócienną. Kolejnym elementem była koszula szyta z bawełnianego płótna fabrycznego. Była gładka lub zdobiona haftem. Na koszulę zakładano gorset wykonany z sukna, adamaszku lub tkaniny tybetowej w kolorystyce zielonej (czasem czerwonej, szarej lub czarnej). Spódnice sięgające kostek szyto z różnorodnych materiałów: wełny, tybetu, jedwabiu czy perkalu w kolorach czerwonym, różowym, błękitnym lub zielonym. Na spódnicę zakładano zapaskę z pasiastego samodziału lub tkanin fabrycznych. Całość przykrywano kaftanem lub sukmaną w kolorze zielonym lub niebieskim.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Budownictwo mieszkalne związane było z położeniem regionu na terenach zalewowych. Domy łączyły część mieszkalną i gospodarczą pod jednym dachem. Stawiano je na usypanych pagórkach zwanych terpami. Dachy domów stanowiły więcej niż połowę wysokości całego budynku. We wsi często znajdowały się sztuczne stawy i rowy powstałe w wyniku prac melioracyjnych. Ze względu na podmokły teren, budowano tzw. trytwy – rodzaj dróg budowanych powyżej poziomu gruntu. Do umacniania brzegów, budowy płotów i narzędzi do połowu ryb wykorzystywano wiklinę. Teren przybrzeżny obsadzano wierzbami.

Zabytki materialne

Zamek w Czersku, cmentarze olęderskie na Kępie Okrzewskiej i Zawadowskiej (ostatni dom osadników olęderskich istniał na Kępie Zawadowskiej do 1998 r.).

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Do ważniejszych przykładów sztuki użytkowej należy charakterystyczny dla tego regionu haft. Nanoszono go na chustach czepcowych i kobiecych koszulach. Wykonywano go ściegiem „łańcuszkiem” w kolorze czarnym lub ciemnobrązowym. Motywem na koszulach były stylizowane kwiaty, na chustach drzewko życia. Obecnie zauważyć można powrót jego popularności ze względu na zamówienia chust i koszul na potrzeby zespołów, jak i ze względu na chęć podjęcia samodzielnej nauki jego wykonywania przez mieszkanki Urzecza.

Tradycyjne kulinaria

Do tradycyjnych dań popularnych na tym terenie należały zupy: śliwianka, barszcz chrzanowo – buraczany i tzw. siuforek (zupa rybna), oraz sytocha (potrawa z ziemniaków), klepoki (pyzy) czy smalec z jabłkami.

Terytorium

https://urzecze.pl/polozenie/

Osadnictwo

http://holland.org.pl/art.php?kat=art&dzial=maz&id=12_2

Strój

https://strojeludowe.net/stroje/wilanowski/

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

https://zabytek.pl/pl/wycieczki/sladami-mazowieckich-olendrow

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

(haft) https://strojeludowe.net/stroje/wilanowski/wilanowski_6/

1. Stanaszek Łukasz Maurycy, Nadwiślańskie Urzecze. Podwarszawski mikroregion etnograficzny, Warszawa – Czersk 2014.
2. Stanaszek Łukasz Maurycy, Na Łużycu. W zapomnianym regionie etnograficznym nad Wisłą, Warszawa – Czersk 2012.
3. Piskorz-Branekova Elżbieta, Hafty wilanowskie, Warszawa 2020.
4. Piskorz-Branekova Elżbieta, Stanaszek Łukasz Maurycy, Strój wilanowski z nadwiślańskiego Urzecza, „Atlas Polskich Strojów Ludowych,” Wrocław 2015.
5. Jerzy Szałygin, „Olędrzy” w Warszawie, „Mazowsze”, t. 14, Warszawa 2001, s. 39–50.