Region Kołbielski
W trakcie rozbiorów Kołbielszczyzna wielokrotnie przechodziła z rąk do rąk, by 1815 r. zostać włączona do ziem Królestwa Polskiego w ramach zaboru rosyjskiego. W związku z tym uwłaszczenie nastąpiło tu dopiero w 1864 r. Wydarzenie to wpłynęło na poprawę statusu ekonomicznego mieszkańców i od tego czasu można m.in. zaobserwować rozwój sztuki dekoracyjnej. Kołbielszczyzna znana jest z wytwarzanych tu wycinanek z kolorowego papieru glansowanego. Początek tej sztuki sięga lat 60-tych XIX w., co miało związek z otwarciem pierwszej fabryki papieru.
Tekst: Amudena Rutkowska
Nazwa
Region kołbielski (Kołbielszczyzna) Nazwa ta zaczęła być powszechnie używana dopiero w latach 50. XX w. Wcześniej nazywano te tereny Doliną Świdra, dorzeczem Świdra lub Mazowszem nad Świdrem. W literaturze etnograficznej stosowana jest też nazwa Powiśle otwocko – garwolińskie.
Terytorium
Obszar regionu kołbielskiego to przestrzeń pomiędzy Otwockiem, Mińskiem Mazowieckim a Garwolinem w dolinie rzeki Świder. Administracyjnie stanowiła ona część Ziemi Czerskiej aż do ostatniego rozbioru. Większość terenu Kołbielszyzny aż do końca XVIII w. zajmowały puszcze: Osiecka i Starogardzka. We wczesnych opracowaniach etnograficznych uznawano ten obszar za część tzw. Mazowsza Leśnego. Aż do XIX w. funkcjonowało tu bartnictwo, a mało urodzajne gleby piaszczyste i gliniasto – piaszczyste nadawały się na pastwiska, co sprzyjało hodowli owiec i wpłynęło na rozwój tkactwa.
Osadnictwo
Ze względu na dominację lasów i podmokłe tereny, osadnictwo było tu mniej liczne w porównaniu z sąsiednimi regionami. Zamieszkująca tu ludność przez długi czas funkcjonowała w pewnej izolacji, co spowodowało wykształcenie się kultury, w której zmiany dokonywały się w wolniejszym tempie. Jeszcze w latach 70. XX w. żywe były elementy tradycyjnego systemu kulturowego widoczne w sposobie gospodarowania, budownictwie, zwyczajach i ubiorze.
Krótki rys historyczny
Teren ten w okresie średniowiecza był własnością książąt Mazowieckich, rezydujących na przeciwległym brzegu Wisły, na zamku w Czersku. Po inkorporacji księstwa do Korony, większa część osad zyskała status królewskich, pozostałe znalazły się w rękach prywatnych jako część majątków szlacheckich. Jednak aż do czasów ostatniego rozbioru była to część Ziemi Czerskiej. W trakcie rozbiorów Kołbielszczyzna wielokrotnie przechodziła z rąk do rąk, by 1815 r. zostać włączona do ziem Królestwa Polskiego w ramach zaboru rosyjskiego. W związku z tym uwłaszczenie nastąpiło tu dopiero w 1864 r. Wydarzenie to wpłynęło na poprawę statusu ekonomicznego mieszkańców, a tym samym na zmiany w codziennym funkcjonowaniu ze względu na polepszenie się warunków życia – od tego czasu można m.in. zaobserwować rozwój sztuki dekoracyjnej, z którą region ten będzie później kojarzony.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara kołbielska jest częścią dialektu mazowieckiego i gwar Mazowsza bliższego. Charakterystyczne dla niej jest mazurzenie (wymawianie głosek dziąsłowych np. sz, cz, jak s, c), siakanie, czyli zmiękczanie głosek zmazurzonych (wymawianie ś zamiast sz, np. śklanka zamiast szklanka) pochylone a (wymawiane jak o, np. bioły zamiast biały) czy pochylone e (wymawiane jak i, np. kobita zamiast kobieta).
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
W muzyce tradycyjnej regionu kołbielskiego aż do międzywojnia zachował się najstarszy skład instrumentów w kapelach: skrzypce, bębenek i basy. Potem basy zostały zastąpione harmonią, a następnie akordeonem. Grano do tańca: oberki, mazurki, polki, a także drabanta i trojaka. Stylizacja stająca się coraz częściej cechą muzyki tradycyjnej, w okolicach Kołbieli pojawia się później w porównaniu z sąsiednimi regionami.
Obyczaje i obrzędy
W regionie kołbielskim żywe są zwyczaje związane z rokiem liturgicznym i rolniczym charakterem okolicy: uczestnictwo w procesji Bożego Ciała, święcenie ziół w dzień Matki Boskiej Zielnej, obchody dożynek. Do wyjątkowych jednak należy obrzęd we wsi Głupianka. W niedzielę Wielkanocną odbywa się tam procesja do kapliczki na tzw. Jościach. Nazwa ta pochodzi od jadła i wiąże się z odprawianymi tam wcześniej modlitwami za zmarłych, którym zostawiano jedzenie. Na miejscu dzisiejszej kapliczki znajdował się głaz, który zniszczono na początku XX w. Mimo to kontynuowano zbieranie się w tym miejscu, obdarowując jedzeniem i datkami miejscowych „dziadów”, tym razem przy krzyżu, aż do czasu gdy w 1947 roku zakazano praktyk związanych z darami. Od tego czasu (z przerwami) odbywają się procesje, połączone z nabożeństwem.
Strój
Tradycyjny strój z okolic Kołbieli był noszony przez starsze kobiety jeszcze do lat 60 XX. Później tylko niektóre jego elementy. Do najważniejszych należała spódnica z wełnianej tkaniny w pasy (w XIX w. ciemniejsze i mniej różnorodne kolorystycznie – czerwień, granat, czerń i drobne jaśniejsze prążki, później szersze pasy o bardziej wyrazistej kolorystyce – m.in. kolory żółć, fiolet i brąz). Do tego zapaska (do pasa i na ramiona), koszula, gorset, kaftan i nakrycie głowy: czepek w przypadku mężatek. Męski strój wyszedł z użycia po I wojnie św. na rzecz ubioru miejskiego. Dziś elementy stroju są zakładane podczas lokalnych uroczystości.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
W regionie kołbielskim popularne były wsie ulicówki. XIX-wieczne budownictwo mieszkalne to domy z drewna sosnowego kryte strzechą, z dachem czterospadowym półszczytowym, stawiane szerokim frontem do drogi. Większość budynków była wyposażona w ganek. Zazwyczaj chałupy zazwyczaj nie były bielone lub bielono tylko łączenia między belkami. Wnętrze było dwutraktowe i asymetryczne, składające się z izby, alkierza, narożnej sieni i komory.
Zabytki materialne
XIX-wieczna chałupa rodziny Ćwieków we Władzinie. W Sufczynie można zobaczyć murowany dwór „Dudzianka” z pocz. XIX w., w Radachówce kaplicę z 1936 r. krytą gontem., w Siwiance kapliczkę przydrożną z lat 50. XX w., a w Głupiance kapliczkę św. Anny na Jościach.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Kołbielszczyzna znana jest z wytwarzanych tu wycinanek z kolorowego papieru glansowanego. Początek tej sztuki dekoracyjnej sięga lat 60-tych XIX w., co miało to związek z otwarciem pierwszej fabryki papieru w Jeziornie. Oznacza to, że to właśnie w tym regionie najprawdopodobniej nastąpiły jej narodziny. Do najbardziej archaicznych form, którymi ozdabiano wnętrza domów, należą fryzy składające się z postaci ludzkich (tzw. lalek) z uniesionymi rękami, z których „wyrastają” koguty. Wykonywano też wycinanki w formie wieloboków, kółek i drzewek życia, zarówno jednokolorowe, jak i z doklejanymi kolejnymi warstwami. Sztuka ta zanikła po I wojnie św. Potem jednak nastąpiło jej odrodzenie, choć początkowo była to odpowiedź na potrzeby zewnętrznych odbiorców (etnografów, kolekcjonerów). Teraz jednak wycinanki stały się ważnym znakiem rozpoznawalnym regionu, co sprawia, że sztuki tej uczy się coraz więcej osób.
Tradycyjne kulinaria
Do tradycyjnych dań znanych w regionie można zaliczyć tzw. sójki, czyli pieczone pierogi drożdżowe z kaszą jaglaną, kapustą kiszoną i grzybami oraz kapustę z grochem.
Netografia
Rys historyczny
Gwara i folklor słowny
Obyczaje i obrzędy
https://www.krajoznawcy.info.pl/procesja-znow-chodzi-joscie-31102
Strój
https://strojeludowe.net/stroje/kolbielski/
Zabytki materialne
Literatura
- Kołbielszczyzna wczoraj i dziś, Kołbiel, 2013.
- Bartnicka Aneta, Skarby Mazowsza. Folklor kołbielski, Sufczyn 2008.
- Jackowski Aleksander, Polska sztuka ludowa, Warszawa 2002.
- Śledziewski Antoni, Zaczęło się w Jeziornie… O wycinance i jej obecności we współczesnym projektowaniu, Konstancin – Jeziorna 2015.
- Piskorz-Branekova Elżbieta, Polskie stroje ludowe, t. 2, Warszawa 2007.
- Kolago Władysława, Strój kołbielski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, PolskieTowarzystwo Ludoznawcze, Wrocław 1970.
- Dąbrowska Grażyna, Folklor Mazowsza. Mazowsze nad Świdrem, Warszawa 1980.
- Czerwiński Tomasz, Budownictwo ludowe w Polsce, Warszawa 2006.
