Haft kurpiowski na płótnie. Fot. Sylwia Słojkowska-Affelska, Muzeum Regionalne w Pułtusku, 2023. www.muzeum.pultusk.pl
Kurpie Białe
Historia Kurpi Białych od XVIII wieku związana jest z migracją osadników na tereny wyludnione w wyniku wojen i epidemii. Tożsamość regionu ukształtowała się głównie w XIX wieku, pod wpływem różnorodnych czynników, w tym bliskości Warszawy i szlaków komunikacyjnych. Architektura tradycyjna to domy w konstrukcji zrębowej i sumikowo-łątkowej, których wnętrza dekorowano kwiatami z bibuły, bukietami z suszonych zbóż, ziół i kwiatów oraz makatkami. Popularne były także pająki – wiszące ozdoby z kolorowych pasów bibuły rozchodzące się ze środka stropu do jego rogów.
Tekst: Maria Weronika Kmoch
Nazwa
Kurpie Białe (Kurpie – od butów z lipowego łyka, Białe – od wełnianki rosnącej na podmokłych terenach Puszczy Białej)
Terytorium
Puszcza Biała leży w widłach Bugu i Narwi (Pułtusk–Ostrów Maz.). Przez różnice gospodarcze (zachód – głównie rolnictwo, wschód – gospodarka leśna) i granice administracyjne Kurpiów Białych umownie podzielono na pułtuskich i ostrowskich.
Osadnictwo
Na początku XVIII w. w wyniku wojen i epidemii wyludniły się wsie pańszczyźniane i upadły zajęcia leśne – źródło dochodów biskupów płockich. Na oczynszowane działki sprowadzonych zostało ok. 300 osób z włości kościelnych i Zagajnicy. Niektórzy osadnicy dorabiali jako rzemieślnicy, rybacy i flisacy, przy budowie dróg i kolei, w lasach. Tożsamość Kurpi Białych od XIX w. zdominowała region. Była podatna na zmiany m.in. przez bliskość Warszawy i szlaki komunikacyjne (rzeki, drogi, kolej).
Krótki rys historyczny
Kurpie Biali brali udział we wszystkich walkach od powstania w 1794 r. po antykomunistyczne podziemie. Las umożliwiał działania partyzanckie. Wpływy miała tu endecja, Kościół katolicki i ludowcy. Dekulturację Kurpiów Białych czasowo przerwała Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego. Dziś Kurpie Białe przeżywają renesans.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwarę, podobną do mowy Kurpiów Zielonych, ale zachowaną w mniejszym stopniu, cechują mazurzenie (zamiast cz, dż, sz, ż – c, dz, s, z), miękkość w wygłosie spółgłosek wargowych (pśwo, bźały, Kurpś), różnice fonetyczne, fleksyjne, morfologiczne i składniowe oraz zapożyczenia z j. niemieckiego i rosyjskiego.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Tańczono oberki, polki, walczyk, chodzony i zapożyczone od szlachty kontro. Bawiono się na muzykach – muzykanci grali na skrzypcach, basetlach, bębenkach i harmoniach trzyrzędowych (pedałówkach). Klarnety i trąbki pojawiły się po 1945 r. Dawniej używano fujarek, ligawek, bębnów. Muzyka była zrytmizowana.
Śpiew wolniej się modernizował, związany był z religijnością, co pomogło zachować pieśni pogrzebowe. Pieśni charakteryzują: apokopa, ornamentyka, jednogłosowość, często tonacja minorowa, zmienność melodii i metrum. Są jednak mniej donośne i wymagają mniej wysiłku niż pieśni zielonokurpiowskie.
Obyczaje i obrzędy
Obrzędy wykazują podobieństwo do znanych w całej Polsce, szczególnie w Puszczy Zielonej, a wyznaczanych rytmem pracy na roli i kalendarzem kościelnym.
Do międzywojnia zachował się gaik (maik, nowe latko) – kultywowany w czasie Zielonych Świątek zwyczaj obnoszenia po wsi gałązki drzewa iglastego zdobionej kolorowymi wydmuszkami – za drobne podarki dziewczęta śpiewały wesołe piosenki. Do XIX w. na weselu obnoszono wieniec z jałowca zdobiony kolorowym papierem i wstążkami. Pędzanie bydła przez ognisko 16 sierpnia, zanikło na przełomie XIX i XX w. Nowe latka, figurki gospodarza, gospodyni lub pastuszka ze zwierzętami robione z ciasta na Nowy Rok jako amulet na szczęście, zarzucono po 1947 r.
Strój
W najstarszej formie przetrwał w grupie ostrowskiej. W pułtuskiej szybciej się unowocześnił, ale to ten jest dziś wzorcowy. Odświętny ubiór męski to biała lniana koszula ze wstążką pod szyją, sukienne lub płócienne portki (czasem w paski), granatowa kamizelka, biała lub siwa sukmana (ciamara), nakrycie głowy (maciejówka, czapka barania lub rogatywka) i buty z cholewami.
Kobiety nosiły białą lnianą koszulę, do której z czasem doszywano białą szydełkową marszczoną kryzę, a do mankietów koronki. Na koszulę zakładano kitel (spódnicę) z doszytym kabatem (stanikiem bez rękawów) i fartuch. Pierwotnie dominującą czerwień zastąpiono zielenią podkreśloną strojem (pas z cekinów i koralików). Noszono zapaski naramienne, kaftan wolny lub angierkę, okrywano się buronką lub dywanem. Panny ubierały chustki sialinówki, natomiast mężatki nosiły czepki z bawełnianego tiulu. Czepki te mogły mieć skrzydełka lub kacur. Cypek kurpiecki miał formę trapezu opadającego na kark. Cypek ślachecki, był natomiast wąskim romboidalnym pasem obszytym karbowaną koronką i zawiązywany pod brodą. Obuwie, jakim posługiwano się w tym okresie, to sznurowane trzewiki z cholewką.
Strój zdobiono haftem białym, czerwonym lub czerwono-czarnym. Zwiększenie rozmiaru haftów sprawiło, że zamiast dużych korali kobiety nosiły błyszczące drobne koraliki.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Domy stawiano w konstrukcji zrębowej lub sumikowo-łątkowej: asymetryczne szerokofrontowe na planie prostokąta z wejściem na dłuższej ścianie, szerokofrontowe na wzór z Zagajnicy lub szerokofrontowe dwutraktowe z wejściem przez zdobny ganek na dłuższej ścianie, konstrukcją nawiązujące do domu pańszczyźnianego. Snycerka z motywami roślinnymi, geometrycznymi i patriotycznymi znajdowała się na narożach domów, gzymsach okien, szczytach dachów (rogale).
Szalowanie szczytów w różne wzory świadczyły o kunszcie rzemieślników. Domy składały się z sieni, dużej izby z kuchnią, zdobnej mniejszej izby (alkierz – sypialnia i jadalnia) i komory. Murowane domy upowszechniły się w II poł. XX w.
Przysiółki i ulicówki w XIX w. przekształcono na rzędówki. Za wsią organizowano pastwisko wiejskie. Zagrody planowano jako prostokąt, wewnątrz którego stawiano dom i budynki gospodarcze. Chałupa stała ścianą szczytową do drogi, w niewielkim od niej oddaleniu. Po 1918 r. domy stawiano też dłuższą ścianą do drogi z gankiem na osi symetrii. Za domem wydzielano ogród warzywny i pasiekę.
Zabytki materialne
Wyróżniają się: XVII-wieczny kościół w Sokołowie Włościańskim, ryzalitowy w Nowym Lubielu oraz w stylu zakopiańskim w Porządziu. Drewniane dzwonnice zachowały się w Barcicach, Sadykierzu, Brańszczyku, Sokołowie Włościańskim, Nowym Lubielu i Broku. W Brańszczyku i Broku są kaplice cmentarne, w Długosiodle kostnica. Z murowanych świątyń warto wskazać te w Obrytem, Zatorach, Długosiodle i Pniewie.
Zachowały się wiatraki w Cieńszy i Topolnicy oraz drewniana remiza OSP w Wólce Lubielskiej. Pełno tu kapliczek, krzyży i figur. Śladem Wielkiej Wojny są liczne cmentarze.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Wyposażenie domu było drewniane (łóżko, stół, krzesła, malowana skrzynia, warsztat tkacki – krosna, półka/otwarta szafka na talerze, miski i łyżki). W rogu izby stał piec, w innym był święty kąt. Wnętrza dekorowano kwiatami z bibuły, bukietami z suszonych zbóż, ziół i kwiatów oraz makatkami. Zniszczone ramy obrazów zasłaniano bibułkowymi kwiatami na słomianej ramce. Wycinanki naklejane na ściany były w formie jedno- lub wielobarwnego zielka (kształt rośliny wystającej z doniczki), kolorowych nalepianek (kółek zwanych gwiazdami) oraz wstęg (portek) z dwóch pasów rozchodzących się z gwiazdy. Robiono kompozycje figuralne i wielobarwne wyklejanki sylwetowe z ptakami czy scenami rodzajowymi.
Popularne były pająki – kolorowe pasy bibuły rozchodzące się ze środka stropu do jego rogów. Robiono pisanki (na jajka nanoszono roztopiony wosk, pisząc wzory, a potem farbowano) i oklejanki (jajka zdobione sitowiem i kolorowymi włóczkami). Na choince wieszano papierowe lalki, anioły i kolorowe jeżyki oraz łańcuchy z bibuły i słomy.
Obrabiano wełnę, len i konopie, co dawało samowystarczalność. Tkano tkaniny lniane, lniano-bawełniane, wełniane na lnianym lub bawełnianym postawie, wełniane oraz włóczkowe. Nadwyżki zbywano. Z wikliny, trzciny i korzeni wyplatano siedziska krzeseł i kosze. Nieliczni zajmowali się powroźnictwem.
Garncarstwo rozwijało się w wiejskich warsztatach, a potem w miastach na obrzeżach puszczy (ceramika flamerowana). Rzeźbiarstwo zaś to formy sakralne (figury świętych, Chrystusa i Maryi, często do kapliczek), zdobione uchwyty lasek, zabawki dla dzieci, ptaki. Istotną rolę w podtrzymaniu i rozwoju kultury oraz dywersyfikacji dochodów odegrała cepeliowska Spółdzielnia Pracy Rękodzieła Ludowego i Artystycznego „Twórczość Kurpiowska” działająca w Pułtusku w latach 1956–1991 (wcześniej w Pniewie)
Tradycyjne kulinaria
Podstawą pożywienia były kasze, mąki, warzywa, mleko i jego przetwory. Mięsa jedzono mało, większość sprzedawano (tak samo jajka). Jedzono prażuchę – papkę z gotowanej mąki żytniej, okraszoną tłuszczem, zalewajkę – zaprawioną słoniną zupę ziemniaczaną z kaszą jęczmienną/grubo krojoną kapustą, kluski rwaki z żytniej mąki, zupę z prośnianek (grzybów gąsek), sodziaki – placki z pośledniej mąki z miodem, sodą i zsiadłym mlekiem. Korzystano z sezonowych dóbr lasu. Pito nalewki, kwasy, bezalkoholowe piwo. Między 1 a 6 stycznia pieczono fafernuchy – pieprzno-słodkie ciasteczka wielkości orzechów, z mąki żytniej lub pszennej, miodu, pieprzu i cynamonu.
Netografia
Nazwa regionu/grupy
https://pl.wikipedia.org/wiki/Kurpie_Białe
Terytorium
Osadnictwo
https://pl.wikipedia.org/wiki/Kurpie_Białe
Gwara i folklor słowny
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://www.youtube.com/watch?v=xT0Qpd693kA
Obyczaje i obrzędy
http://www.kurpiankawwielkimswiecie.pl/2023/08/lato-kurpiow-puszczy-biaej-dni-krzyzowe.html
Strój
https://pl.wikipedia.org/wiki/Strój_kurpiowski_Puszczy_Białej
https://pl.wikipedia.org/wiki/Haft_kurpiowski_Puszczy_Białej
https://strojeludowe.net/stroje/kurpiowskizbialej/
https://nikidw.edu.pl/2022/08/03/stroje-kurpiowskie-z-puszczy-bialej/
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
https://pl.wikipedia.org/wiki/Kurpie_Białe
Zabytki materialne
http://www.kurpiankawwielkimswiecie.pl/2023/09/koscioy-kurpiowszczyzny-puszcza-biaa-i.html
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://pl.wikipedia.org/wiki/Kurpie_Białe
Tradycyjne kulinaria
Literatura
- Maria Żywirska, Puszcza Biała. Jej dzieje i kultura, Warszawa 1973.
- Sylwia Słojkowska-Affelska, Wędrówki po Puszczy Białej, red. Marian Pokropek, Pułtusk 2014.
- Brok i Puszcza Biała, red. Józef Kazimierski, Ciechanów 1989.
- Puszcza Biała. Przyroda, krajobraz, historia, red. Lech Dybowski, Anna Morawska, Wyszków–Ostrów Mazowiecka–Pułtusk 2012.
- Maria Żywirska, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 5: Strój kurpiowski Puszczy Białej, Wrocław 1952.
- Maria Żywirska, Anna Kutrzeba-Pojnarowa, Zarys tradycyjnej kultury ludowej regionu pułtuskiego i jej współczesne przeobrażenia, „Pułtusk. Studia i materiały z dziejów regionu”, 1 (1969), s. 189–206.
- Anna Weronika Brzezińska, Sylwia Słojkowska-Affelska, Współczesna twórczość ludowa Puszczy Białej, „Pułtusk. Studia i materiały z dziejów regionu”, 7 (2007), s. 273–297.
- Bernard Kozłowski, Folklor muzyczny i taneczny Puszczy Białej. Pieśni i tańce, widowisko weselne, obrzędy i zwyczaje, Warszawa 2004.
- Bernard Kielak, Zwyczaje doroczne Puszczy Białej, „Rocznik Mazowiecki”, 15 (2003), s. 239–252.
- Wincenty Szydlik, Jerzy Puścian, Puszcza Biała. Strony rodzinne, Wyszków 2002.
