Wnętrze izby świątecznej łowickiej chałupy z przełomu XIX/XX w. - aranżacja w Muzeum w Łowiczu. Fot. Muzeum w Łowiczu. http://muzeumlowicz.pl/
Księstwo Łowickie
Osadnictwo na terenach Łowickich sięga XII wieku. W XIX wieku zniesienie pańszczyzny przyczyniło się do wzrostu autonomii społeczności wiejskiej i kształtowania się zw. kultury ludowej regionu łowickiego. Charakterystyczny dla Łowiczan jest barwny, tradycyjny strój ludowy oraz wycinanki, kwiaty z bibuły, a także wiszące u sufitu pająki, które były wytwarzane ze słomy, grochu czy kolorowej bibuły. Popularne dawniej melodie, jak oberki, kujawiaki i łowickie kujony odzwierciedlają bogactwo dziedzictwa kulturowego Łowiczan.
Tekst: Amudena Rutkowska
Nazwa
Współcześnie najczęściej stosowaną nazwą na określenie regionu jest „Ziemia Łowicka”. Równolegle używa się nazwy „region łowicki”. Mieszkańcy regionu to Łowiczanie. „Księstwem Łowickim” zwyczajowo nazywano dobra arcybiskupów gnieźnieńskich położone wokół Łowicza, a mieszkańców tych terenów zwano Księżakami. Nazwy „księstwo” używa się czasem również obecnie, głównie dla podkreślenia ciągłości terytorialnej i kulturowej (podobnie jak nazwy „Księżacy”, gwar. Ksinzoki).
Terytorium
Ziemia łowicka położona jest w dolinie Bzury i jej dopływów: rzek Rawki i Mrogi. Administracyjnie należy do województw łódzkiego i mazowieckiego. Granice tego obszaru zmieniały się: do tzw. Księstwa Łowickiego należały tereny wokół miast Łowicz i Skierniewice i miejscowość Iłów, obecnie terminem „łowickie” często określa się obszar samego powiatu łowickiego. Mimo pewnej płynności granic można uznać, że region łowicki obejmuje powiaty: łowicki, sochaczewski, skierniewicki, kutnowski, oraz część grodziskiego, żyrardowskiego i warszawskiego – zachodniego. Większość obszaru to tereny rolnicze.
Osadnictwo
Ziemia łowicka od XII w. aż do czasu III rozbioru Polski (1795 r.) stanowiła własność arcybiskupów gnieźnieńskich. W związku z tym na terenach tych dominowała ludność rzymsko – katolicka. W Łowiczu od początku XVI w. na targi i jarmarki przyjeżdżali kupcy żydowscy, jednak nie mieli oni możliwości stałego osiedlania się. Nastąpiło to dopiero po ostatnim zaborze. Połowa XVIII w. to pojawienie się na wsi kolonii ewangelickich. Większość tej społeczności trudniła się pracą na roli i hodowlą. Katoliccy mieszkańcy tych okolic przejmowali z czasem niektóre metody gospodarowania protestanckich osadników.
Krótki rys historyczny
Istotnym wydarzeniem wpływającym na życie codzienne mieszkańców wsi na terenie Księstwa było zniesienie pańszczyzny na rzecz czynszu przez w. ks. Konstantego w 1820 roku, a następnie w 1829 po powiększeniu terenu o kolejne dobra. Wpłynęło to na wzrost zamożności i autonomii społeczności wiejskiej, co z kolei uruchomiło proces kształtowania się kultury do dziś kojarzonej z tzw. kulturą ludową regionu łowickiego. W literaturze etnograficznej oczynszowanie Księżaków bywa często mylone z uwłaszczeniem, przy czym podawana jest data 1838 – rok, w którym ziemie te stały się własnością cara Mikołaja I jako tzw. dobra koronne. Tymczasem uwłaszczanie, czyli otrzymanie ziemi na własność nastąpiło dopiero w 1864 r., tak samo jak w innych regionach Królestwa Polskiego.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara łowicka stanowi mieszkankę dialektów mazowieckiego, małopolskiego i wielkopolskiego. Do jej cech należą m.in.: mazurzenie (wymawianie głosek zębowych, np. s, c zamiast głosek dziąsłowych: sz, cz), pochylone a (zbliżone w wymowie do o) i charakterystyczne słownictwo obecne m.in. w nazwach elementów tradycyjnego stroju odświętnego, np. : bielonka, nadołek, odzimka, brążki, jubka, tołubek, czy kolorów, np. futro modre (okrycie w kolorze granatowym), czy portki dubeltowe (spodnie w pomarańczowe pasy).
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Najstarszy skład kapeli stanowiły skrzypce, bębenek obręczowy i basy. Na przełomie wieków XIX i XX pojawia się klarnet. Grano melodie taneczne i podkłady do oracji, przemówień i przyśpiewek. Muzyka pojawiała się również na spotkaniach towarzyskich zwanych „muzykami” czy „pograjkami”. W II połowie XX w. staje się bardziej stylizowana ze względu na nowy kontekst: scenę i publiczność. Instrumentów jest więcej (np. dwie pary skrzypiec, dwa klarnety). Bębenek zastępuje bęben z trójkątem, a harmonię wypiera akordeon. Dalej jednak grane są popularne dawniej melodie: oberki, kujawiaki i łowickie kujony.
Obyczaje i obrzędy
Do popularnych obrzędów kultywowanych do lat 60. i 70. XX w. należało kolędowanie z gwiazdą i z szopką, przestawienia Herodów, oraz tzw. chodzenie na szczodraki, chodzenie z kogutkiem po dyngusie czy chodzenie z gaikiem. Czas letni to sobótki organizowane przez młodzież w noc świętojańską. Do ważniejszych wydarzeń o charakterze obrzędowym należą obecnie obchody Bożego Ciała. Szczególnie popularna jest procesja w Łowiczu gromadząca mieszkańców parafii z całego regionu łowickiego, którzy tego dnia prezentują swój tradycyjny strój odświętny.
Strój
Charakterystyczne stroje kojarzone obecnie z regionem łowickim pojawiały się stopniowo począwszy od lat 20 XIX w., wypierając noszone wcześniej stroje płócienne. Początkowo „wełniaki” nie były barwione. W II połowie XIX w. dominował kolor czerwony. Początek XX w. to tło pomarańczowe z zielonymi pasami. Dopiero w okresie międzywojennym pojawiają się zimne zielenie, szarości, błękity i granaty.
Strój kobiecy składał się z lnianej koszuli, kiecki, spencerka, gorsetu i zapasek (jedną obwiązywano się w pasie, drugą zakładano na ramiona). Z czasem kiecka i zapaska stawały się coraz krótsze i szersze. Ważnym elementem stroju był haft, którym ozdabiano koszule. Początkowo było to tzw. polskie szycie, na pocz. XX w. zastąpiony haftem płaskim, a w okresie międzywojennym haftem richelieu. Noszono chustki płócienne, jedwabne i wełniane. Do skórzanych czarnych trzewików zakładano wełniane, wzorzyste pończochy.
Strój męski miał dwa warianty. Pierwszy to spodnie z pasiastego samodziału z kamizelką do bioder (lejbik) i biała sukmana. Drugi to spodnie z pasiastego samodziału lub czarnego sukna, kamizelka i kaftan do pasa oraz czarna sukmana. Zakładano buty z cholewami lub oficerki. Jako nakrycie głowy noszono najczęściej filcowy kapelusz. Obecnie strój ten jest używany jako strój sceniczny. Noszą go też osoby chcące podkreślić swój związek z tradycją regionu podczas ważnych uroczystości i świąt dorocznych.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
W XIX w. dominowała zabudowa drewniana. Domy o konstrukcji zrębowej budowano z drewna sosnowego, dachy kryto strzechą. Stawiano chałupy szerokofrontowe z czterospadowym dachem. Bielono je na niebiesko ozdabiając białymi ornamentami roślinnymi i geometrycznymi, czasem malowano również linie między belkami. Układ pomieszczeń był jednotaktowy – sień znajdowała się pośrodku, a po obu stronach izby z komorami.
Tego rodzaju zabudowa obecnie jest rzadko spotykana. Zabezpieczone pojedyncze domy mieszkalne i gospodarcze z odtworzonym wnętrzem można obecnie obejrzeć w skansenie w Maurzycach.
Zabytki materialne
Większości zabytków tradycyjnego budownictwa wiejskiego nie zobaczy się już na miejscu. Niektóre XIX-wieczne i XX-wieczne budynki z odtworzonym wnętrzami można jednak obejrzeć w skansenie w Maurzycach. Do zabytków mających znaczenie dla kultury wsi należą: ruiny pałacu prymasowskiego, Stary Rynek i bazylika katedralna w Łowiczu, pałac w Nieborowie, park Arkadia, kaplica w Domaniewicach, dworek w Osieku, czy pałac prymasowski w Skierniewicach.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
II poł. XIX w. to rozwój sztuki dekoracji wnętrza. Dzięki dostępności kolorowego papieru glansowanego produkowanego fabrycznie, jednymi z najważniejszych ozdób w tej epoce stały się wycinanki – szczególnie prostokątne „kodry” i okrągłe „gwiozdy”, którymi dekorowano belki stropowe. Dekorację tworzono poprzez naklejenie na białe tło kolorowych kształtów: geometrycznych, kwiatowych lub ukazujących scenę rodzajową (np. wesele). Całość uzupełniały kwiaty z bibuły ustawiane w wazonach na domowych ołtarzykach i ozdabiające obrazy. Pod sufitem wisiały „pająki” – konstrukcje ze słomy, grochu, kolorowej bibuły, wydmuszek. Sztuka wycinankarska jako dekoracja domowa przetrwała do czasów I wojny światowej. Jej kontynuacja w późniejszych latach była związana z zainteresowaniem odbiorców zewnętrznych. Obecnie jest znakiem rozpoznawalnym regionu.
Tradycyjne kulinaria
Do najbardziej rozpoznawalnych potraw regionu łowickiego należą: piernik z marchwi, ćwikła z chrzanem, kiełbasa jałowcowa, chleb żytni świątnicki, ogórki kwaszone, powidła śliwkowe, a także zupy ogórkowa i szczawiowa.
Netografia
Terytorium
http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_V/759
Osadnictwo
Rys historyczny
http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_V/759
http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_V/760
Gwara i folklor słowny
Strój
Literatura
- Warężak Jan, Osadnictwo kasztelanii łowickiej (1136-1847), cz. I, Łódź 1952, Łódzkie Towarzystwo Naukowe.
- Jackowski Jacek, Muzyka ocalona. Łowickie. 1952. 1959. Nagrania archiwalne tradycyjnej muzyki regionu łowickiego ze Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN, 2015.
- Świątkowski Henryk, Łowickie, Łódź 1971.
- Czerwiński Tomasz, Budownictwo ludowe w Polsce, Warszawa 2006.
- Paweł Fijałkowski, Historia parafii ewangelicko – augsburskiej w Iłowie w XVIII i XIX w. Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t.38, Sochaczew 1994.
- Gwara - Księżaków „język ojczysty”. Dziedzictwo regionu łowickiego, Muzeum w Łowiczu, Łowicz 2014.
- Jackowski Aleksander, Sztuka ludowa, Warszawa 2002.
- Kołodziejczyk R., Warszawsko – Wiedeńska Droga Żelazna, Warszawa 1961.
- Marciniak-Firadza, Renata. „Tradycja utrwalona w nazewnictwie stroju ludowego Księżaków łowickich”. Rozprawy Komisji Językowej ŁTN, t. 63, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, 2016, s. 53–67.
- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 5, hasło „Księstwo Łowickie”, Warszawa 1884. s. 759.
