Kurpie Zielone

Kurpie Zielone (Kurpie – od butów z lipowego łyka, Zielone – od soczyście zielonej roślinności w puszczy zwanej Zieloną).

Jej granice ograniczały: Orzyc, Narew, Pisa i granica pruska. W puszczy książęcej, od XVI w. królewskiej, okresowo pracowali rudnicy, smolarze, węglarze, rybacy i bartnicy. Z powodu słabych gleb rolnictwo rozwinęło się dopiero wraz ze stałym osadnictwem. Naturalna izolacja spowodowała powstanie grupy etnograficznej.

Od XVII w. napływali tu zbiegli pańszczyźniani chłopi, przestępcy, ludzie luźni, zubożali szlachcice i włościanie z Mazowsza i Prus. Osadnictwo umożliwiały królewskie przywileje. Po 1795 r. Prusacy zakazali leśnych zajęć. W XIX–XX w. rolnicy szukali dodatkowego dochodu. Najmowano się w miastach, majątkach ziemian i na saksach. Emigrowano za ocean. Wspierano się rzemiosłem, handlem, czasem przemytem.

Puszczanie zaangażowali się we wszystkie konflikty od potopu szwedzkiego do podziemia antykomunistycznego. Las umożliwiał partyzantkę. Utrwalił się obraz Kurpia – wyśmienitego strzelca, patrioty. Wpływy miał tu Kościół katolicki i narodowcy

Gwara i folklor słowny

W gwarze zauważamy mazurzenie (zamiast cz, dż, sz, ż odpowiednio c, dz, s, z), miękkość spółgłosek wargowych w wygłosie (pśwo, bźały, źater, Kurpś, scaź), różnice fonetyczne, fleksyjne, morfologiczne i składniowe oraz zapożyczenia z j. niemieckiego i rosyjskiego.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Pieśni charakteryzuje apokopa, szeptany przedtakt, ornamentyka, jednogłosowość, tonacja minorowa, zróżnicowana melodia, zmienne metrum, wariantowość. Dzieliły się na trampane (w przerwach na zabawach wiejskich, z przytupywaniem), polne, leśne, obrzędowe (weselne, dożynkowe), powszechne (ballady, żołnierskie).

Tańczono oberki, polki, tańce obrzędowe, typowo miejscowe w parach (powolniak, olender, fafur, żuraw, stara baba) i solowe (kozak) oraz zapożyczone kontro. Bawiono się na zabawach (muzykach), na których grali miejscowi na takich instrumentach, jak skrzypce, basetle, bębenki, harmonie – głównie pedałówka, klarnety i trąbki. W Adwencie grano na ligawkach.

Obyczaje i obrzędy

Oprócz obrzędów związanych z cyklem rolniczym i kalendarzem kościelnym, które są znane w całej Polsce, przetrwały tu boże obiady (modlitewne stypy w okresach pokutnych) oraz puste noce (czuwanie przy zmarłym nocą). W Brodowych Łąkach zachowały się procesje z woskowymi wotami przypadające na 6 sierpnia (dawniej też 14 lutego). Natomiast w Kadzidle przepędzanie bydła przez ognisko. Na początku roku z drożdżowego ciasta chlebowego lub żytniego wypiekano figurki jeleni, krów lub koni (byśki) albo gospodyni lub pasterza wśród zwierząt domowych (nowe latko). Te symboliczne wypieki pełnią funkcję amuletów, zapewniających szczęście i powodzenie na nadchodzące dni.

Strój

Mężczyzna zakładał białą lnianą koszulę, sukienne lub płócienne portki, płócienną kamizelkę (jaka) lub sukmanę z białego, siwego lub brązowego samodziału, wysokie buty z cholewami i kapelusz.

Kobiety nosiły białą lnianą koszulę, spódnicę w pionowe pasy, kratę lub jednolitą kolorystycznie, biały fartuch z płótna czasem z koronką lub haftem, wystek (gorset z gładkiego lub wzorzystego jedwabiu na płóciennej podszewce) lub jakę (krótka marynarka), chustkę (mężatki) albo czółko/wianek zwany koruną (panny) oraz czarne trzewiki z cholewką. Odrębności płciowe, majątkowe, wiekowe i terytorialne były odzwierciedlane w stroju, szczególnie damskim.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Wsie najczęściej miały formę ulicówki lub wielodrożnicy. Często otaczano je kołowrotami. Za nimi było pastwisko. Wewnątrz prostokątnej zagrody ścianą szczytową do drogi stawiano dom. Zabudowania gospodarcze były rozmieszczone na brzegach siedliska. Kopano studnię i ziemiankę. Za domem wyznaczano ogród warzywny, rzadko niewielki sad. Za obejściem suszono len i płótno.

Wszystkie budynki były drewniane, w konstrukcji zrębowej. Chaty składały się z sieni, dużej izby z kuchnią, zdobnej mniejszej izby (alkierz – sypialnia i jadalnia) i komory. Detale przykuwały uwagę w architekturze chat. Szczególnie zauważalne były drzwi i szczyty domów, ozdobione deskami ułożonymi w różnorodne wzory oraz ćwiekowane gwoździami. Gzymsy okienne, zwane korunami, były bogato zdobione, podobnie jak belki szczytowe, które pełniły dekoracyjną rolę. Niezwykle charakterystyczne były także wieńczenia szczytów domów, często formowane na kształt głów zwierząt, ptaków lub rogów (śparogi).  Murowane domy upowszechniły się w II poł. XX w.

Kościoły we wsiach parafialnych były trzynawowe, w konstrukcji zrębowej, szalowane. Wyróżniały się te z dwiema wieżami na ścianie frontowej. Murowane pojawiły się w XIX w.

Zabytki materialne

Warto zobaczyć XIX-wieczne drewniane kościoły neobarokowe (Leman, Łyse, Dąbrówka, Turośl), kościoły w Brodowych Łąkach, Parciakach, Dobrym Lesie, Czarni Kadzidlańskiej, Kuziach i Lelisie, XVIII-wieczny ryzalitowy kościół w Zarębach oraz wotywny w Olszewce. Dzwonnica w Myszyńcu (poł. XVIII w.) uważana jest za pierwszą murowaną budowlę w regionie. Wyróżniają się murowane kościoły w Lipnikach, Kadzidle, Zbójnej, Czarni Myszynieckiej, Baranowie, Zalasie i Myszyńcu. Zachowało się kilka drewnianych dzwonnic.

Młyny, kuźnie, folusze ręczne, spichlerze i olejarnie można zobaczyć w Zagrodzie Kurpiowskiej w Kadzidle i w Muzeum-Skansenie Kurpiowskim w Nowogrodzie. Teren jest usiany kapliczkami, figurami i krzyżami. Śladem Wielkiej Wojny są liczne cmentarze ukryte w lasach.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Większość przedmiotów robiono samodzielnie. Wyposażenie domu było drewniane i składało się ze stołu, krzeseł z siedzeniami plecionymi ze słomy i wikliny, warsztatu tkackiego – krosna, półek/szafek na zastawę i sztućce, malowanych skrzyń, zydla, stołeczków i stolików oraz ślabany – rozsuwanego łóżka. Bogatsi mieli komody, kredensy i szafy. W rogu izby stał piec, w innym był święty kąt. Izby zdobiono wycinankami robionymi nożycami do strzyżenia owiec. Popularna była leluja – symetryczna pionowa dwuczłonowa kompozycja podobna do drzewka, dekorowana motywami roślinnymi, geometrycznymi lub ludzkimi. Gwiazdę pierwotnie strzyżono z kilku warstw grubo ciętego papieru w różnych kolorach, później robiono to drobniej z jednej, jednobarwnej warstwy. Z czasem w gwiazdy wkomponowywano postaci i sceny rodzajowe. Mniej rozpowszechniony był prostokątny duży las. Wykonywano kompozycje figuralne i wielobarwne, wyklejane ptaki lub sceny rodzajowe. Z bibuły tworzono pająki – ozdoby rozchodzące się promieniście od centrum stropu. Wieszane pod sufitem kierce z grochu, fasoli albo słomy oraz kwiatów z bibuły. Pająki miały formę żyrandola albo prostokątnej/romboidalnej konstrukcji. Wystrój zależał od zamożności rodziny. Wyznacznikiem statusu była też ilość i wielkość damskich korali z bursztynu. Był on znajdowany na łąkach i pastwiskach, podczas prac polowych lub w rzekach. Bursztynu używano w celach leczniczych, obrzędowo-magicznych i jako środek płatniczy.

Uprawa i obróbka wełny, lnu i konopi pozwalały na samowystarczalność i sprzedaż nadwyżek. Materiały przędzono na kołowrotku i krosnach. Robiono tkaniny lniane, lniano-bawełniane, wełniane na lnianym/bawełnianym postawie, wełniane oraz włóczkowe, a z nich wszystkie potrzebne tekstylia. Haftem (najczęściej czerwonym) dekorowano odświętne stroje.

Rzeźbiarstwo miało charakter głównie sakralny. Wykształciła się grupa bogorobów. W kowalstwie świeckim i religijnym stosowano głównie ornamentykę roślinną. Wielkanocne jajka barwiono naturalnie i skrobano we wzory geometryczne lub figuralne (skrobanki) albo nanoszono wzór z roztopionego wosku, a potem jajka farbowano (pisanki). Wysokie palmy robiono na gałęzi leszczyny lub świerku z borówek, jałowca, cisu, bazi i bibułowych kwiatów. Rozwidlały się na górze, a czub zdobiły długie wstążki bibułowe.

Na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego w latach 2020–2023 r. trafiły: wypieki byśków i nowych latek, wycinankarstwo, bursztyniarstwo i hafciarstwo Puszczy Zielonej.

Tradycyjne kulinaria

Jedzono kasze, mąki, warzywa, mleko i ich przetwory, zakwasy oraz barszcze. W diecie mięsa było mało (większość sprzedawano - jak jajka). Potrawy kraszono tłuszczami. Korzystano także z sezonowych dóbr lasu i łąk. Jako słodzika używano miodu z własnej pasieki. Pito nalewki, soki, kwasy, bezalkoholowe piwo jałowcowe (kozicowe). Posiłki urozmaicano na święta, wesela, chrzciny i stypy. Na początku roku pieczono fafernuchy – pieprzno-słodkie małe ciastka z mąki żytniej lub pszennej, marchwi, miodu i pieprzu. Spożywano pieczoną babkę ziemniaczaną (rejbak), zupę dyniową na mleku z kluskami mącznymi lub z tartych ziemniaków (malon), smażone drożdżowe placki (pampuchy).

Terytorium

https://kurpie-historia-trwanie.blogspot.com/2018/11/kurpiowszczyzna-czyli-sowo-z-historia.html

http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-mazowiecki&am;l3=kurpie&l4=kurpie-geografia-regionu

https://pl.wikipedia.org/wiki/Puszcza_Zielona

http://www.kurpiankawwielkimswiecie.pl/2019/06/maa-ojczyzna-zachodnie-pogranicze-kurpi.html

Osadnictwo

https://bitly.ws/3bEIU

https://bitly.ws/3bMyr

Rys historyczny

http://www.kurpiankawwielkimswiecie.pl/2015/12/maa-ojczyzna-kurpie-krol-w.htmlhttps://bitly.ws3bF4j

Gwara i folklor słowny

https://zwiazekkurpiow.pl/puszcza/#mowimy

Folklor muzyczny, słowno- muzyczny i taniec

https://zwiazekkurpiow.pl/puszcza/component/content/category/9-muzyka-i-taniec?Itemid=101

http://www.kurpiankawwielkimswiecie.pl/2018/02/maa-ojczyzna-mazenstwo-i-wesele-w.html

Obyczaje i obrzędy

http://www.kurpiankawwielkimswiecie.pl/2021/12/zima-na-kurpiach-zielonych-adwent-boze.html

http://www.kurpiankawwielkimswiecie.pl/2023/02/zapusty-i-wspomnienia-swietych-czas.html

http://www.kurpiankawwielkimswiecie.pl/2022/04/wielki-post-i-wielkanoc-na-kurpiach.html

http://www.kurpiankawwielkimswiecie.pl/2022/08/wiosna-i-lato-na-kurpiach-zielonych.html

http://www.kurpiankawwielkimswiecie.pl/2022/09/jesien-na-kurpiach-zielonych-praca-i.html

Strój

https://pl.wikipedia.org/wiki/Strój_kurpiowski

https://strojeludowe.net/stroje/kurpiowskizzielonej/

https://nikidw.edu.pl/2022/08/04/stroje-kurpiowskie-puszczy-zielonej/

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

https://zwiazekkurpiow.pl/puszcza/component/content/article/11-historia-obyczaje-1/36-budownictwo-drewniane-na-kurpiach?Itemid=101

Zabytki materialne

http://www.kurpiankawwielkimswiecie.pl/2023/09/koscioy-kurpiowszczyzny-puszcza-biaa-i.html

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

https://zwiazekkurpiow.pl/puszcza/#tworczosc

https://nikidw.edu.pl/2022/08/05/kurpiowska-wycinanka-ludowa/

https://nikidw.edu.pl/2021/07/23/magia-zamknieta-w-bursztynie/

Tradycyjne kulinaria

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kuchnia_kurpiowska

1. Puszcza Zielona. Przyroda, folklor, historia, red. Anna Jakim-Morawska, Pułtusk 2013.
2. Ludwik Krzywicki, Kurpie, Ostrołęka 2007.
3. Urszula Kuczyńska, Bartnictwo Kurpiowskiej Puszczy Zielonej, Wilczyska–Łomża 2004.
4. Kurpie. Puszcza Zielona, t. 1, red. Anna Kutrzeba-Pojnarowa, Wrocław–Warszawa–Kraków 1962.
5. Kurpie. Puszcza Zielona, t. 2, red. Anna Kutrzeba-Pojnarowa, Wrocław–Warszawa–Kraków 1964.
6. Kurpie. Puszcza Zielona, t. 3, red. Anna Kutrzeba-Pojnarowa, Wrocław–Warszawa–Kraków 1965.
7. Encyklopedia kurpiowska. Fakty i ciekawostki, red. Iwona Choroszewska-Zyśk, Ostrołęka 2021.
8. Marian Pokropek, Budownictwo drewniane Kurpiów Puszczy Zielonej, Ostrołęka 2016.
9. Adam Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.
10. Marcin Tomczak, Nie do przyrównania. Dawne krajobrazy gminy Kadzidło, Kadzidło 2022.