Wnętrze izby rawskiej z początku XX wieku - wystawa stała Muzeum Ziemi Rawskiej, 2018 r. Fot. Marzena Grzyb, Muzeum Ziemi Rawskiej. www.muzeumrawa.pl
Region Rawski
Osadnictwo w tym obszarze skupiało się wokół głównego ośrodka - Rawy, której historia sięga czasów średniowiecznych. Po inkorporacji ziemi rawskiej do Korony i utworzeniu województwa, region ten zyskał na znaczeniu, co przyczyniło się do jego ekonomicznego rozwoju i napływu nowych mieszkańców. Na terenie regionu zachowały się zabytki takie jak zespoły dworskie z XIX w., kapliczki czy karczma w Babsku. Rozwinęła się również sztuka dekoracyjna z kolorowego papieru glansowanego i powstawały charakterystyczne tkaniny użytkowe – pasiaki ze wzorem kostkowym.
Tekst: Amudena Rutkowska
Nazwa
Region rawski w opracowaniach etnograficznych często zwany jest rawsko-opoczyńskim lub opoczyńskim. Obecnie zauważa się jednak odrębność kulturową mieszkańców tego terenu.
Terytorium
Region rawski położony jest na lewym brzegu Pilicy, między Nowym Miastem nad Pilicą, Białą Rawską, Rawą Mazowiecką a Tomaszowem Mazowieckim.
Osadnictwo
Osadnictwo w regionie skoncentrowane było od czasów średniowiecza wokół głównego ośrodka - Rawy. Po włączeniu ziemi rawskiej do Korony i utworzeniu województwa, region ten zyskał na znaczeniu, co przyczyniło się do jego ekonomicznego rozwoju, zwłaszcza w zakresie rzemiosła, i napływu nowych mieszkańców. Jednakże wiek XVII przyniósł spadek rangi regionu z powodu wojen szwedzkich. Obszary te głównie były wykorzystywane rolniczo, z licznymi majątkami szlacheckimi, przy niskim społecznym statusie ludności wiejskiej, która przed uwłaszczeniem cierpiała na ograniczenia swobody osobistej.
Krótki rys historyczny
Istotnym wydarzeniem z perspektywy codziennego życia mieszkańców wsi było uwłaszczenie w 1864 r. Uzyskanie ziemi na własność wpłynęło na wzrost zamożności, co m.in. ułatwiało nabywanie gotowych produktów u rzemieślników: np. sukna, butów, mebli, wyposażenia gospodarstwa. Zmienił się też wygląd wsi – pojawiło się np. więcej domów szerokofrontowych.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Region rawski należy dialektologicznie do gwar tzw. Mazowsza bliższego. Do najważniejszych jej cech należą: mazurzenie (zastępowanie głosek dziąsłowych zębowymi, np. s zamiast z) i siakanie (zastępowanie głosek zmazurzonych miękkimi, np. śnur). Charakterystyczne jest również pochylone a (wymawiane jak o), np. ptok, pochylone e (wymawiane jak y, i), np. brzyg, śnig.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Dziedzictwo muzyki tradycyjnej regionu zaczęto dokumentować w XIX w. Twórczość muzyczna towarzyszyła różnym sytuacjom społecznych: zabawie organizowanej w czasie wolnym (tzw. pograjki), ważnym momentom życia rodzinnego (wesela), czy uroczystościom religijnym (np. nabożeństwa majowe). Zmieniały się techniki wykonawcze i instrumentarium używane przez kapele. Najstarszy skład to skrzypce, basy i bębenek. Basy były uzywane dużo dłużej niż w sąsiednich regionach, bo aż do czasów międzywojennych, a w niektórych miejscowościach aż do lat 40. XX. w. Wyparte zostały przez zyskującą popularność harmonię. Zubożyło to styl muzyki – głośniejsza harmonia zagłuszyła skrzypce, które od tej pory pełniły rolę pomocniczą, zniknęły archaiczne skale modalne na rzecz systemu dur – mol. W poł. XX w. harmonię zastąpił akordeon, który do tej pory pozostaje popularnym instrumentem we współczesnych zespołach folklorystycznych.
Muzyka tradycyjna zaczęła być stylizowana na potrzeby występów scenicznych i miejskiej publiczności. Obecnie trwają próby dokumentacji i kontynuowania dawnego repertuaru, ponieważ mimo wpływu kultury masowej muzyka regionu rawskiego nadal zachowała wiele dawnych cech niespotykanych w sąsiednich regionach. Z popularnych melodii tanecznych grano przeważnie oberki, mazurki i polki.
Obyczaje i obrzędy
Popularne zwyczaje doroczne związane z okresem zimowym i wiosennym, takie jak kolędowanie, chodzenie „po szczodrakach”, obchodzenie wsi przez przebierańców w Ostatki czy chodzenie „z kurkiem” były żywe do lat 70. XX w. Przetrwała natomiast letnia tradycja organizowania „sobótki”, choć w zmienionej formie: oprócz zwyczajowego ogniska i puszczania na wodę wianków, pojawiają się występy estradowe zespołów folklorystycznych i orkiestr strażackich. Podobnie wyglądają jesienne „dożynki”. Do żywej tradycji obrzędowej należy obchodzenie świąt w sposób bezpośredni związanych z rokiem liturgicznym – uczestnictwo w procesji Bożego Ciała czy nabożeństwa majowe.
Strój
Tradycyjny uroczysty strój męski przestał być noszony jeszcze przed I wojną światową. Zastąpił go strój miejski. Noszony był jednak jeszcze przez kobiety do lat 50. XX w. Składał się z tzw. kiecki (spódnicy z doszytym stanikiem) wykonanej z pasiastej wełnianej tkaniny z lnianą podszewką. Przykrywano ją wełnianą pasiastą zapaską pełniącą rolę fartucha, drugą zakładano na ramiona. Charakterystycznym dodatkiem były paski z aksamitu doszywane w poprzek pasów wełniaka i na jego obrzeżach. Do tego zakładano białą lnianą (w XIX w.) lub bawełnianą (w XX w.) koszulę zdobioną haftem krzyżykowym. Mężatki zakładały czepce z tiulu okrywane perkalową chustką.
W chłodniejsze dni noszono chustki w kratę zwane jesionkami. W latach 60. XX w. noszono jeszcze niektóre elementy stroju, a część zastępowano innymi rozwiązaniami. Przykładowo zamiast stanika połączonego ze spódnicą zakładano aksamitny gorset. Obecnie strój tego rodzaju nie funkcjonuje już w codziennym obiegu kulturowym. Stał się przede wszystkim elementem scenicznego ubioru noszonego przez zespoły folklorystyczne. Czasem bywa również zakładany przy okazji lokalnych świąt, lecz szyty jest na zamówienie lub kupowany w całości u producenta.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Tradycyjna zabudowa wsi – kryte strzechą chaty z drewna sosnowego z jednotaktowym układem pomieszczeń – funkcjonowała w krajobrazie regionu do lat 50 XX. (w niektórych miejscowościach jeszcze do lat 60.). Chaty były bielone, zwrócone do drogi ścianą szczytową (rzadziej pojawiały się chałupy szerokofrontowe).
Zabytki materialne
Z zabytkowych obiektów związanych z kulturą wsi XIX i pocz. XX w. nie zachowały się budynki mieszkalne należące do społeczności chłopskiej, natomiast nadal istnieją na terenie regionu zespoły dworskie z XIX w. (w tym dwór drewniany Starych Bylinach), które należy potraktować jako obiekty należące do dziedzictwa wsi. Przykłady z samego powiatu rawskiego to: zespoły dworskie w Babsku, Białogórnem, Gołyniu, Podsękowicach, Rzeczkowie, Ossowicach, Wilkowicach, Rylsku Dużym i Rylsku Małym, Bujałach, Jajkowicach, Paprotni, Sadkowicach i Zabłociu, zespoły pałacowe w Białej Rawskiej, Woli Chojnatej, Rossosze i Kaleniu.
Można również zobaczyć karczmę z I poł XIX w. w Babsku, a także kapliczki przydrożne: murowaną z I poł. XX w. w Ossowicach i drewnianą z I poł. XIX w. oraz spichlerz drewniany w Starych Bylinach.
Z kolei do miejsc istotnych dla historii regionu na szerszą skalę należy zamek książąt mazowieckich w Rawie Mazowieckiej pochodzący z XIV w.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
W regionie rawskim na przełomie XIX i XX w. rozwinęła się sztuka dekoracyjna z dostępnego wówczas na szerszą skalę kolorowego papieru glansowanego. Do najbardziej rozpoznawalnych motywów wycinanek należą tzw. rózgi (wycinane z jednego kawałka papieru po złożeniu na pół wzdłuż pionowej osi, tworząc pionową kompozycję o motywach roślinnych lub z postaciami ptaków – najczęściej kogutów), kwadraty (kompozycje wycinane z jednego kawałka papieru wzdłuż pionowej i poziomej osi) oraz tzw. kółka z kulosami składające się z trzech części: koła z naklejonymi kolejnymi warstwami wzorów (najczęściej roślinnych) i dwóch prostokątów o kontrastowych kolorach rozchodzących się od koła na wzór wstęg.
Do popularnych ozdób papierowych należały również kwiaty z bibuły układane w bukiety (np. na domowych ołtarzykach), czy służące do ozdoby ram obrazów. Rozwinęło się również zdobnictwo pisanek (zwanych w regionie kraszankami). Wykonywano je metodą batikową – na skorupkę jaja nanoszono wzór za pomocą gorącego wosku, a następnie barwiono całość na jeden kolor, by po zdjęciu wosku uzyskać w tych miejscach białą powierzchnię.
W regionie powstawały charakterystyczne tkaniny użytkowe – pasiaki ze wzorem kostkowym tzw. koziołkami lub kuloskami.
Tradycyjne kulinaria
Do tradycyjnej kuchnii regionu rawskiego należą m.in. kasza jaglana z pecłonkami (czyli gąskami), zalewajka na zakwasie, kwas chlebowy i lemoniada jabłkowa.
Netografia
Osadnictwo
http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/55
Gwara i folklor słowny
Strój
https://strojeludowe.net/stroje/opoczynski/
https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/5903145/obiekty/349498#opis_obieku
Zabytki materialne
https://nid.pl/wp-content/uploads/2023/11/LDZ-rej_2023-09-30.pdf
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Literatura
- Jackowski Jacek, Łowickie a Rawskie – muzyczne subregiony Mazowsza, Warszawa, 2007.
- Woźniak Alicja, Pasiak pasiakowi nierówny. Tradycyjny strój i tkanina ludowa [w:] Na styku regionów. Dziedzictwo kultury ludowej województwa łódzkiego, Pułtusk 2007.
- Aleksander Jackowski, Polska sztuka ludowa, Warszawa, 2002.
- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 550.
- Cztery strony Rawy, Nagrania z archiwum Andrzeja Bieńkowskiego z lat 1986-2003, tekst i opracowanie płyty Andrzej Bieńkowski, Warszawa 2008.
