Mazowsze Północno-Wschodnie

Mazowsze Wschodnie

Jest to teren należący do historycznego Mazowsza, jako odrębna jednostka składowa (ziemia łomżyńska, ziemia wiska) funkcjonuje już od XV wieku. Od północnego zachodu graniczy z Kurpiami. Granicą północną jest granica województwa, praktycznie pokrywająca się z dawnym pograniczem z Prusami Wschodnimi. Wschód i południe regionu graniczy z Podlasiem, opierając się na wschodzie na rzece Biebrza.

Region od X wieku zamieszkują Mazowszanie. W wieku XIV-XV nastąpiła kolejna fala osadnicza – z południa Mazowsza, głównie szlachty, która miała największy wpływ na ukształtowanie się lokalnej kultury tradycyjnej. Stopniowy spadek zamożności szlachty praktycznie zrównał ją ekonomicznie z ludnością chłopską.

Ziemie te swoje granice ukształtowały już w XIV wieku w ramach województwa mazowieckiego w Korony Polskiej i były dość stabilne aż do rozbiorów. Stabilizacja ta wpływała na ugruntowanie się specyfiki kultury i osadnictwa regionu – zespołów wsi drobnoszlacheckich (okolic gniazdowych), zamieszkałych przez kolejne pokolenia drobnej szlachty – rolników.

Gwara i folklor słowny

W regionie dominowała gwara mazowiecka. Jej najbardziej charakterystycznym elementem było mazurzenie (zamiana spółgłosek sz, cz, ż w s, c, z, np. pszczoły – pscoły, kasza gryczana – kasa grycana, wyszedłem - wyslem), które rozprzestrzeniło się na inne regiony kraju oraz fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczająca (powoduje, że końcówki wyrazowe brzmią mniej dźwięcznie, tak jak np. już należało – jusz należało, pomóż mi – pomósz mje). Współcześnie gwara jest w zaniku, wyparta przez język polski ogólny. Praktycznie nie występowały różnice w mowie warstwy drobnej szlachty i ludności chłopskiej.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Dominowała tu muzyka instrumentalna. Kapela wiejska składała się ze skrzypiec, bębna, czasem klarnetu, a w I połowie XX wieku – harmonii. Tradycyjnym instrumentem dętym, wywodzącym się od tradycji pasterskiej, były specjalne trąby (ligawki), grano na nich w okresie adwentu i wigilię Bożego Narodzenia. Zabawy z udziałem muzykantów i tańcami urządzano głównie w okresie karnawału i latem, na zakończenie żniw. Charakterystycznym, lokalnym tańcem tradycyjnym był kontro (forma kontredansu), występowały również powszechnie znane tańce figurowe: krakowiak i polka galopka. Inne to sztajerek (polka mazurka), walczyk, polka trzęsiona i kukietka - taniec znad Biebrzy o charakterze zabawowym.

Obyczaje i obrzędy

Mieszkańcy terenu byli wyznawcami katolicyzmu. Obchodzili uroczyście doroczne święta kościelne, łącząc je ze zwyczajami i obrzędami związanymi z cyklem prac polowych i gospodarskich. Oprócz tradycji i obrzędów znanych w całym kraju, występowały cechy specyficzne, regionalne. W trakcie adwentu zwyczajowo grano na ligawach, dawnych instrumentach pasterskich, ich dźwięk miał przypominać trąby anielskie wieszczące sąd ostateczny. Po Bożym Narodzeniu odbywało się kolędowanie i przedstawiano widowiska Król Herod – była to forma teatralna, opowiadająca dzieje Heroda, gdzie pojawiały się charakterystyczne postacie: Herod, Marszałek, Żołnierze, Anioł, Dziad, Żyd, Koza. W wigilię Nowego Roku chodzi po wsiach przebierańcy - maski, udając dziadów, żydów, cyganów, robiąc psikusy i żarty gospodarzom. Na zakończenie karnawału (ostatki) urządzano zabawy również z udziałem przebierańców – kozy, niedźwiedzia, bociana, prowadzonych przez dziada czy cygana. We wtorek zapustny obwożono po wsiach kukły dziada z babą. W okolicach Radziejowa parę tą nazywano Ziabiele. W przekazie ludowym była to szlachecka para Jan i Izabela, która przehulała majątek. W Wielką Sobotę budowano wysokie huśtawki. Obrzędowe huśtanie trwało cały okres wielkanocny. Wiosną, aby zapewnić urodzaj, uroczyście, procesją z księdzem obchodzono pola.

Strój

Tradycyjna odzież mieszkańców regionu była w stonowanych kolorach, brązach, czerni, szarościach, granatach. Widoczna była inspiracja strojem warstw wyższych (ziemiaństwa) oraz moda miejską i europejską. Pomiędzy strojem drobnej szlachty a zamożniejszym chłopstwem nie było dużej różnicy. Odzież chłopska była szyta głównie z samodziałów, tak jak strój codzienny szlachty, natomiast strój odświętny tych ostatnich był częściej szyty z materiałów fabrycznych, przez lokalnych krawców. Kobiety nosiły koszule, kaftaniki i bluzki, długie spódnice kamelowe, czasem zapaski. Okryciem wierzchnim były szuby, kożuchy, duże chusty. Na głowę zakładały fabryczne chustki, szale oraz czepki i półczepki. Mężczyźni nosili koszule lniane i bawełniane, spodnie o prostym kroju o nogawkach wpuszczanych do butów, później wzorowane na modzie miejskiej i bryczesy. Zakładano rozmaite okrycia wierzchnie, takie jak bekiesze, czamary, surduty oraz codzienne kaftany kożuchy, sukmany, burki. Na nogi mężczyźni zakładali skórzane buty z wysoką cholewą.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Charakterystyczne dla regionu wsie drobnoszlacheckie nie były duże, składały się z kilku lub kilkunastu zagród. Budowano z drewna, stosując konstrukcję węgłową. Dachy kryto najczęściej słomą, czasem gontem. Dom stawiany był frontem do drogi, od której oddzielony był płotem i ogródkiem, na froncie znajdował się charakterystyczny, często zdobiony ganek. Bogatsi gospodarze stawiali większe budynki mieszkalne, tzw. dwutraktowe, z większą ilością izb. Zabudowa wsi drobnoszlacheckiej była luźniejsza niż w wypadku zwartych wsi chłopskich. Zagrodę, zazwyczaj o kształcie prostokąta, oddzielał od innych zabudowań płot. Budynki gospodarskie, takie jak obora, stodoła, spichlerz, wozownia, kurnik, stawiano w obejściu niezależnie od siebie. Często, szczególnie w spichlerzach, dach wychodził daleko poza obrąb budynku, tworząc na froncie podcień. Wygląd budynków we wsi, stopień ich zadbania świadczył o zamożności jej mieszkańców.

Zabytki materialne

Na wystawach stałych Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży można zobaczyć obiekty opowiadające historię regionu oraz wybrane aspekty etnograficzne. Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie jest jednym z najstarszych skansenów w Polsce i pokazuje tradycyjne budownictwo drewniane z terenu Kurpiowszczyzny – Puszczy Zielonej, której fragment łączy się z terytorium Mazowsza Wschodniego. W dawnym majątku Lutosławskich w Drozodowie, we dworze ziemiańskim znajduje się Muzeum Przyrody, gromadzące zbiory przyrodnicze i archiwalia historyczne dotyczące ziemiaństwa Ziemi Łomżyńskiej.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Podobnie jak w innych regionach również tutaj rzemiosło tradycyjne takie, jak tkactwo, garncarstwo, plecionkarstwo czy kowalstwo straciło rację bytu, odeszło w zapomnienie i współcześnie kontynuowane jest tylko sporadycznie. Do grona aktywnych twórców ludowych należą mieszkające w Łomży: Teresa Pardo zajmująca się plastyką obrzędową oraz Marianna Teśluk wykonująca tradycyjne makatki kuchenne. Józef Teśluk z Łomży rzeźbi i maluje drewniane ptaki, Jan Rogiński z Jankowa Młodzianowa w gminie Nowogród również zajmuje się rzeźbą. Karol Gontarski z Mątwicy (gm. Nowogród) jest kowalem.

Tradycyjne kulinaria

Kuchnia wiejska i drobnoszlachecka nie była rozbudowana i w wersji codziennej opierała się na potrawach sporządzanych z produktów własnych: mąki, kaszy, ziemniaków, grochu, kapusty, nabiału, czasem jarzyn. Mięso jedzono przy okazji świąt i w po świniobiciu (1-2 razy w roku). Dania nie były wymyślne: kluski z mlekiem lub słoniną, ziemniaki czasem jajecznica z chlebem na śniadanie i kolację, barszcz, kasza, ziemniaki z kapustą, grochem. Bardzo charakterystycznym daniem była prażucha, danie z zaparzonej mąki, gotowanej z ziemniakami, następnie dokładnie utłuczone. Do smaku polewano je tłuszczem ze skwarkami. Do dzisiaj z kuchni tradycyjnej zachowały się takie potrawy jak: gęsta zupa parzybroda z ziemniakami i kapustą kiszoną, zacierki (kluski lane z mąki i jajek), babka ziemniaczana pieczona z tartych ziemniaków z dodatkiem boczku, kiełbasy oraz pampuchy (smażone racuchy drożdżowe), danie tradycyjnie przygotowywane na zapusty.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mazowsze

Rys historyczny

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ziemia_%C5%82om%C5%BCy%C5%84ska

https://historialomzy.pl/dawna-ziemia-lomzynska/

Gwara i folklor słowny

https://pl.wikipedia.org/wiki/Dialekt_mazowiecki

http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-mazowiecki&l3=mazowsze-dalsze

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

http://www.ludowe.instrumenty.edu.pl/pl/regiony/regions/region/121

Strój

https://strojeludowe.net/stroje/drobnoszlachecki/drobnoszlachecki_1/

Zabytki materialne

http://skansenkurpiowski.pl/

https://www.muzeum.lomza.pl/

https://www.muzeum-drozdowo.pl/o-muzeum

Tradycyjne kulinaria

https://www.narew.info/artykul/14595,smak-ziemi-lomzynskiej-czeka-na-swego-odkrywce?p=3

1. Biernacka M., Wsie drobnoszlacheckie na Mazowszu i Podlasiu : tradycje historyczne a współczesne przemiany, Wrocław 1966.
2. Dworakowski S., Kultura społeczna ludu wiejskiego na Mazowszu nad Narwią, Białystok 1964.
3. Gloger Z., Ziemia łomżyńska, Warszawa 1876.
4. Czerwiński T., Pożywienie ludności wiejskiej na północnym Mazowszu u schyłku XIX i w XX wieku, Ciechanowiec 2008.
5. Czyż D., Obraz życia i kultury mieszkańców dawnej wsi łomżyńskiej utrwalony w słownictwie gwarowym, Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, Łomża 2005.
6. Dajnowicz M., Drobna szlachta Ziemi Łomżyńskiej na przełomie XIX i XX wieku, Łomża 2002.
7. Kolberg O., Mazowsze, cz. IV. Dzieła wszystkie, t. 27, Wrocław-Poznań 1964.
8. Piskorz-Branekova E., Stroje tradycyjne województwa podlaskiego cz. 2, Wasilków 2022.
9. Sędziak H., Gwara ziemi łomżyńskiej, jej historia i współczesność, "Studia Łomżyńskie", nr 5, 1995, s. 201-223.
10. Zienkiewicz K., Różnice pomiędzy współczesną rodziną podlaską chłopską a szlachecką ze szczególnym uwzględnieniem instytucji małżeństwa, „Rocznik Białostocki", 1970, t. X, s. 279-295.