Podlasie i Suwalszczyzna

Etymologia nazwy Podlasie najczęściej wywodzona jest od występujących na tym obszarze wielkich połaci gęstych lasów. W tym sensie Podlasie oznaczałoby region leżący „pod lasem”.

Istnieje też hipoteza, której zwolennikiem był m.in. Zygmunt Gloger, jakoby na nazwę krainy wpłynęli zamieszkujący nieopodal Lachowie – nazwa byłaby wówczas przekształceniem terminu Podlasze („pod-Lasze”) i oznaczałaby tereny tuż pod granicą osadnictwa Lachów.

Podlasie zajmuje ziemie położone na Nizinie Podlaskiej, jednakże jego dokładne granice są trudne do ustalenia. Spowodowane jest to tym, że Podlasie ma charakter regionu granicznego – przez wieki jego ziemie były przedmiotem politycznych sporów, a terytorium nieustannie zmieniało swój kształt.

Historyczne Podlasie położone jest w obrębie trzech województw: podlaskiego (pas centralny na linii północ-południe), lubelskiego (skrawki w przy granicy północnej) oraz mazowieckiego (fragment części wysuniętej na wschód, tzw. ziemia drohicka). Często wyróżnianym podregionem jest Podlasie Nadbużańskie – tereny południowej części województwa podlaskiego obejmujące kilka gmin powiatu siemiatyckiego. Historyczną stolicą Podlasia jest Drohiczyn, jednak obecnie tę rolę pełni Białystok.

Obszar współcześnie zakreślonego województwa podlaskiego zmienia w świadomości społecznej zakres granic tej krainy. Coraz częściej do Podlasia włącza się Suwalszczyznę, która historycznie stanowiła odrębne terytorium polsko-litewskie, a także ziemię łomżyńską, która historycznie należała do Mazowsza.

Na obszarze Podlasia położonego w obrębie Nizin Środkowych i Wschodnich przez wieki królowała bujna, dziewicza przyroda, której duży obszar przetrwał do dziś. Puszcza Białowieska ma status lasu pierwotnego, a rozlewiska Biebrzy tworzą bagna, na których funkcjonuje wyjątkowa fauna i flora. Obszar jest ubogi w surowce mineralne, niskie jest także jego uprzemysłowienie. Najsilniej rozwiniętymi gałęziami gospodarki są na Podlasiu: mleczarstwo, przemysł drzewny i meblarski.

Podlasie jako region graniczny, który często przechodził z rąk do rąk kolejnych władców lub okupantów, ma charakter wielokulturowy. Na jego terenie krzyżowały się wpływy polskie, ruskie, tatarskie, niemieckie i żydowskie, co doprowadziło do wyjątkowej różnorodności osadniczej.

Początki napływu na te tereny większych mas ludności datuje się dopiero na połowę średniowiecza – wcześniej dominujące puszcze i bagna skutecznie zniechęcały przybyszów do tworzenia osad. Wioski istniejące na Podlasiu w wiekach średnich oraz w czasach nowożytnych zamieszkałe były zarówno przez Polaków (przybyłych głównie z zachodu, z obszaru Mazowsza), ludność ruską (ze wschodu), jak i litewską (z północy). Ówczesne Podlasie było niejednorodne również z punktu widzenia struktury społecznej. W ramach każdej narodowości funkcjonowała tam szlachta zamożna oraz szlachta uboga, która często niewiele odbiegała poziomem życia od ludności chłopskiej. W czasach I Rzeczypospolitej na Podlasiu posiadłości miały najsłynniejsze polskie rody magnackie: Braniccy, Radziwiłłowie czy Jabłonowscy. Wspomniana różnorodność dotyczyła również powstających na Podlasiu miejscowości: prócz wsi były to miasta prywatne (np. Ciechanowiec, Choroszcz, Siemiatycze, Sokołów Podlaski) oraz królewskie (np. Bielsk Podlaski, Kleszczele, Knyszyn, Tykocin, Drohiczyn, Mielnik).

Gospodarka regionu na przestrzeni całych dziejów była rozwinięta w niewielkim stopniu, a wzrost ekonomiczny Podlasia przebiegał wolniej niż w innych regionach Rzeczypospolitej. Było to spowodowane niskim zagęszczeniem ludności oraz bardzo rozdrobnioną własnością szlachecką. Duże straty powodowało na Podlasiu każde większe starcie wojenne – zwłaszcza wojna polsko-szwedzka, a następnie I i II wojna światowa.

Po roku 1945 na terenie Podlasia miały miejsce repatriacje ludności białoruskiej, litewskiej i ukraińskiej na tereny nowo utworzonych republik narodowych. Wielu mieszkańców nie miało jednak zamiaru opuszczać zamieszkiwanych przez siebie ziem, wielu też nie potrafiło jednoznacznie zdefiniować własnej narodowości. Obecnie teren Podlasia jest więc regionem, w którym zamieszkuje największy odsetek mniejszości narodowej Białorusinów (Hajnówka, Bielsk Podlaski, Orla) oraz Litwinów (Puńsk, Sejny, Szypliszki).

Między II a IV wiekiem dzisiejszą Wysoczyznę Białostocką i Bielską zamieszkiwała ludność prasłowiańska, zaś od V do VII wieku na tereny te zaczęli przybywać Słowianie. Już w X wieku na terenie Podlasia funkcjonowały grody plemienne, które mieściły się w Zbuczu, Klukowiczach i Zajączkach, najpewniej na szlaku prowadzącym z Kijowa i Brześcia na tereny bałtyjskie.

W tym samym stuleciu Podlasie włączone zostało w skład państwa polskiego pierwszych Piastów, jednak już w połowie wieku znalazło się pod kontrolą Rusi Kijowskiej. W 1240 roku historyczna stolica Podlasia – Drohiczyn została opanowana przez Daniela – władcę włodzimiersko-halickiego. W tym okresie Podlasie było też nękane najazdami Jaćwingów – ludu zachodniobałtyckiego, który zamieszkiwał obszar pomiędzy środkowym Niemnem, Narwią a Wielkimi Jeziorami Mazurskimi.

Epoka dojrzałego średniowiecza była czasem, w którym o tereny Podlasia nieustannie rywalizowała Ruś, Polska oraz Litwa. W 1382 roku Podlasie nadbużańskie przeszło pod władanie księstwa mazowieckiego, ale już w 1408 roku Litwa przejęła je ponownie. Książęta mazowieccy nie chcieli jednak pogodzić się z porażką i kilkadziesiąt lat później ponownie zajęli te tereny. Od końca XV wieku ziemia drohicka, mielnicka i bielska posługiwały się prawem polskim.

Okres późnego średniowiecza to dla Podlasia regularne najazdy zbrojne ze strony Litwy. Ich kres nastąpił dopiero po zawarciu unii lubelskiej w 1569 roku. Wówczas to ziemie podlaskie zostały oficjalnie włączone do Korony Królestwa Polskiego i zyskały status województwa. W jego granicach znalazły się ziemie: drohicka, mielnicka i bielska. Dla Podlasia nastąpił czas względnej stabilizacji i rozwoju. Rozrastały się nie tylko ośrodki polskie, ale również ruskie. W 1596 roku zawarto unię brzeską, która doprowadziła do połączenia Cerkwi prawosławnej z Kościołem łacińskim – choć w zamierzeniu miała być aktem jednoczącym katolików i prawosławnych, w późniejszym okresie stała się powodem wielu wewnętrznych sporów i konfliktów.

Pomyślny czas XVI wieku przerwało nadejście potopu szwedzkiego – Podlasie zostało wtedy mocno ograbione i spustoszone. Spalone zostały m.in. Bielsk Podlaski, Mielnik i Drohiczyn, długo oblegana była twierdza w Tykocinie. W 1769 roku podlaska szlachta na zgromadzeniu w Drohiczynie przystąpiła do konfederacji barskiej i rozpoczęła działania zbrojne przeciwko Rosji, wśród których najsłynniejsza była bitwa pod Białymstokiem.

Zapoczątkowany po unii lubelskiej proces tworzenia spójnego politycznie i kulturowo regionu zahamował III rozbiór Polski w 1795 r., w wyniku którego doszło do podziału Podlasia. Zachodnia część północnej części regionu weszła w skład państwa pruskiego (departament białostocki Prus Nowowschodnich), wschodnie skrawki (Narewka, Jałówka, Krynki) znalazły się w zaborze rosyjskim, a tereny na południe od Bugu – w austriackim. Wytyczona w ten sposób granica biegnąca wzdłuż środkowego Bugu nie była stosowana nigdy wcześniej, podzieliła więc region w sposób sztuczny.

Po 1809 roku tereny na południe od Bugu znalazły się w granicach Księstwa Warszawskiego (departament łomżyński), a w 1815 roku weszły do Królestwa Polskiego (województwo augustowskie). W ten sposób scaliły się z ziemiami polskimi, podczas gdy ziemie po drugiej stronie Bugu (Drohiczyn, Siemiatycze, Bielsk Podlaski, Hajnówka, Białowieża, Białystok) zostały pod bezpośrednim panowaniem Cesarstwa Rosyjskiego. Istotnie odznaczyła się tam polityka rusyfikacyjna zaborcy, która przejawiała się m.in. likwidacją kościoła unickiego i naciskami na przyjęcie prawosławia. Mieszkańcy Podlasia ochoczo uczestniczyli w walkach powstania listopadowego (zwycięstwa m.in. pod Sokołowem Podlaskim i pod Międzyrzecem Podlaskim) oraz powstania styczniowego (pod Siemiatyczami rozegrała się jedna z największych bitew tego niepodległościowego zrywu). Po powstaniach znacznie wzmogły się rosyjskie represje: aresztowania, konfiskaty majątków, pozbawianie miejscowości praw miejskich.

Po zakończeniu I wojny światowej na wschodzie Polski planowano przywrócić granicę sprzed zaborów. Wytyczono ją jednak dopiero po wojnie polsko-bolszewickiej w 1921 roku w ramach tzw. traktatu ryskiego. W granice II Rzeczypospolitej wszedł cały obszar historycznego Podlasia, który podzielono między województwo białostockie i lubelskie (część na południe od Bugu).

Dwudziestolecie międzywojenne przyniosło względne ożywienie gospodarcze (np. rozwój Białegostoku) i próby likwidacji skutków rusyfikacji. Procesy te zostały jednak zahamowane przez II wojnę światową. W sierpniu 1939 roku zawarty został pakt Ribbentrop-Mołotow, który zawierał ustalenia na temat podziału państwa polskiego między III Rzeszę a Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Na jego mocy obszar Podlasia znów został rozbity. ZSRR okupował większość regionu z Białymstokiem i Brześciem, a Niemcy zajęli południową część z Białą Podlaską. W latach 1939–1941 w głąb Rosji deportowano około miliona mieszkańców, głównie elitę intelektualną i ekonomiczną. Taki stan polityczny utrzymał się do 1941 roku, kiedy to Podlasie w całości znalazło się pod okupacją hitlerowską. Ówczesne represje dotknęły przede wszystkim ludność żydowską, która w większości została wymordowana.

Po II wojnie światowej Polska znów stanęła przed zadaniem wytyczenia północno-wschodniej granicy. Ustalono wówczas granicę polsko-sowiecką w znacznej mierze zgodną z linią Curzona, tak więc Podlasie na powrót stało się częścią odrodzonej Rzeczypospolitej, wchodząc w skład województwa białostockiego. Na rzecz ZSRR utracona została wschodnia część Podlasia z Brześciem i Kobryniem.

Reforma administracyjna z 1975 roku podzieliła powojenne województwo na trzy mniejsze jednostki: województwo białostockie, suwalskie oraz łomżyńskie. Natomiast w ramach reformy z 1999 roku powołano do życia województwo podlaskie, które funkcjonuje do dziś.

Podlasie jest obszarem pogranicza etnicznego – od XV wieku zamieszkiwali je Polacy, Litwini, Rusini, Tatarzy, Niemcy i Żydzi. Wszystkie te grupy wpłynęły na kulturowy kształt regionu. Ze względu na specyfikę krajobrazu naturalnego mało zagospodarowanego i niesprzyjającego migracjom, przez wieki funkcjonowały one w swoistych enklawach. Odzwierciedleniem tej wielokulturowości są gwary podlaskie, które kształtowały się z zarówno pod wpływem dialektu mazowieckiego, jak i języków wschodniosłowiańskich. Świadczą o niej także stroje (typ nadbużański oraz z okolic Sokołowa Podlaskiego i Węgrowa).

Współcześnie na obszarze Podlasia wciąż żyją potomkowie dawnej ludności, przede wszystkim ruskiej i litewskiej. Bardzo silne jest tu prawosławie – szacuje się, że wyznaje je na tym obszarze około 200 tysięcy osób.

Od połowy XVIII wieku na terenie Suwalszczyzny (Gabowe Grądy, Augustów, Nowinka, Wodziłki), dziś wchodzącej w obręb województwa podlaskiego, żyją staroobrzędowcy. Są to wyznawcy prawosławia, którzy nie przyjęli reform religijnych patriarchy Nikona z połowy XVII wieku i uciekli z Rosji z powodu prześladowań religijnych. Do dziś modlą się w języku staro-cerkiewno-słowiańskim w świątyniach zwanych molelniami oraz przestrzegają tradycyjnej obyczajowości, do której zaliczyć można posiadanie przez mężczyzn brody oraz regularne korzystanie z łaźni parowej.

Podlasie to również jedyny polski region, w którym żyją Tatarzy. Historia ich osadnictwa na tym terenie jest długa: w XIV wieku książę litewski Witold oferował Tatarom możliwość osiedlania się na jego ziemi w zamian za zobowiązanie do służby wojskowej. W XVII wieku Jan III Sobieski zrównał przywileje szlachty tatarskiej ze szlachtą polską i przekazał im ziemię we wschodniej części dzisiejszego województwa podlaskiego. Choć w na początku XX wieku wiele osad tatarskich zostało zniszczonych, potomkowie ówczesnych osadników zamieszkują w Polsce do dzisiaj, przede wszystkim na terenie dwóch wsi: Bohoników i Kruszynian. Polscy Tatarzy zatracili znajomość ojczystego języka, pozostali natomiast wierni religii muzułmańskiej, choć połączyli jej zasady z obyczajowością polską. Ich kultura ma w związku z tym unikalny, niespotykany nigdzie indziej charakter.

Monika Kresa, Podlasie – pogranicze kultur, religii i narodów, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=podlasie-historia-regionu-mwr

Hasło: Podlasie [w:] Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Podlasie

Grodzisko, https://zabytek.pl/pl/obiekty/klukowicze-grodzisko

Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego, , Zrozum Podlaskie, https://visit.podlaskie.eu/turystyka/zrozum-podlaskie/

Serwis Rzeczpospolitej Polskiej, Białorusini, https://www.gov.pl/web/mniejszosci-narodowe-i-etniczne/bialorusini

Serwis Rzeczpospolitej Polskiej, Litwini, https://www.gov.pl/web/mniejszosci-narodowe-i-etniczne/litwini

Serwis Rzeczpospolitej Polskiej, Tatarzy, https://www.gov.pl/web/mniejszosci-narodowe-i-etniczne/tatarzy

Staroprawosławna Cerkiew Staroobrzędowców, https://staroprawoslawie.pl/pytania-i-odpowiedzi/

Strój podlaski nadbużański, https://strojeludowe.net/stroje/podlaskibug/

Strój podlaski z okolic Sokołowa i Węgrowa, https://strojeludowe.net/stroje/stroj-podlaski-z-okolic-sokolowa-i-wegrowa/

Józef Barański, Mazowsze i Podlasie w XIX-XX wieku. Materiały źródłowe, Płońsk-Ciechanów 2000.

Marek Barwiński, Podlasie jako pogranicze narodowościowo-wyznaniowe, Łódź 2004.

Bożena Bryńczak, Przemysław Urbańczyk (red.), Najstarsze dzieje Podlasia w świetle źródeł archeologicznych, Siedlce 2001.

Wiesław Choruży, Piotr Liedke (red.), Podlaskie losy 1939–1982, Białystok 2000.

Benon Dymek (red.), Mazowsze i Podlasie w badaniach historycznych, Warszawa-Płock 1994.

Sławomir Kordaczuk (red.), Szlachta podlaska od połowy XIX wieku do III Rzeczypospolitej, Siedlce 2004.

Krzysztof Stefan Kuczyński (red.), Drobna szlachta podlaska w XVI-XIX wieku, Białystok 1991.

Stanisława Lewandowska, Ruch oporu na Podlasiu: 1939–1944, Warszawa 1976.

Jan Nałęcz, Ziemia Chełmska i Podlasie, Zamość 1918.

Jerzy Skowronek, Maksymiuk Urszula (red.), Martyrologia Unitów Podlaskich w świetle najnowszych badań naukowych, Siedlce 1996.

Zbigniew Smółko, Terra felix. Podlasie dla średniozaawansowanych, Wohyń 2018.

Andrzej Wyrobisz (red.), Studia nad społeczeństwem i gospodarką Podlasia w XVI-XVIII w., Warszawa 1981.